Amanita Pers. (muchomor) to rodzaj grzybów należących do rodziny muchomorowatych (Amanitaceae).
Charakterystyka
Są to naziemne grzyby kapeluszowe. Młode owocniki mają kształt kulisty i są chronione przez osłonę całkowitą, której resztki w wielu gatunkach pozostają na kapeluszu oraz w postaci pochwy u podstawy trzonu. W niektórych przypadkach występuje również osłona częściowa, której pozostałością jest pierścień (nieobecny we wszystkich gatunkach). Grzyby te rosną w lasach, gdzie tworzą mykoryzę z drzewami.
Wiele gatunków muchomorów zawiera toksyczne substancje, niekiedy bardzo silne, takie jak alfa-amanityna występująca w muchomorze zielonawym. Niektóre alkaloidy zawarte w muchomorach mają działanie halucynogenne, na przykład muscymol obecny w muchomorze czerwonym.
Większość gatunków jest niejadalna i trująca, a niektóre z nich mogą być śmiertelnie niebezpieczne (jak muchomor sromotnikowy, Amanita phalloides). Mimo to, istnieją także gatunki jadalne. Dawniej muchomory były używane do zwalczania much, co tłumaczy ich nazwę. Skórka kapelusza muchomora, ze względu na odurzające działanie w małych dawkach, była wykorzystywana jako narkotyk. Ludy syberyjskie przygotowywały z muchomorów czerwonych odurzający napój, stosowany przez szamanów. W polskim lecznictwie ludowym muchomory zalane spirytusem lub denaturatem wykorzystywano do nacierania bolących miejsc w przypadku reumatyzmu.
Systematyka i nazewnictwo
W klasyfikacji grzybów Amanita należy do rodziny Amanitaceae, rzędu Agaricales, klasy Agaricomycetidae, gromady Agaricomycetes, podgromady Agaricomycotina, królestwa Basidiomycota oraz domeny Fungi (według Index Fungorum).
Takson ten został wprowadzony w 1797 roku przez Christiaana Hendrika Persoona. Posiada 25 synonimów naukowych. Polską nazwę wprowadził Feliks Berdau w 1876 roku. W polskiej literaturze mykologicznej grzyby należące do tego rodzaju były również określane jako bedłka, muchomorka, mglejarka oraz muchomór.
Podział na sekcje
W rodzaju Amanita do 2018 roku opisano 952 gatunki, które są podzielone na dwa podrodzaje: Amanita dzielący się na sekcje Amanita, Caesareae oraz Vaginatae; oraz Lepidella, który dzieli się na sekcje Validae, Phalloidae, Amidella i Lepidella. Sekcja Lepidella czasami traktowana jest jako odrębny rodzaj Saproamanita.
Podrodzaj Amanita
Podrodzaj Amanita obejmuje gatunki z zarodnikami nieamyloidalnymi (które nie reagują na odczynnik Melzera).
Sekcja Amanita
Gatunki tej sekcji mają owocniki wyrastające z szczytu jajowatego primordium, które przybiera formę bulwy, znikającej w miarę wzrostu. Pochwa jest często szczątkowa. Gatunki są toksyczne dla ludzi, działając podobnie do muchomora czerwonego.
Sekcja Caesareae
W gatunkach tej sekcji owocnik zaczyna rozwijać się w środkowej części primordium. Trzon nie ma bulwy, ma wyraźny pierścień i dużą pochwę. Kapelusz charakteryzuje się wyraźnym prążkowaniem na brzegu. Cechą charakterystyczną jest sposób przyłączenia trzonu do dna pochwy. Większość gatunków jest uznawana za smaczne grzyby jadalne.
Sekcja Vaginatae
Owocniki w tej sekcji są podobne do tych z sekcji Caesareae, ale nie mają pierścienia ani przyłącza na dnie. Gatunki zawierają toksyny, które po intensywnym podgrzaniu się rozkładają. Większość z nich uznawana jest za jadalne, ale o niskiej wartości. Sekcja ta jest liczna, wiele gatunków można odróżnić jedynie przez szczegółową analizę.
Podrodzaj Lepidella
Obejmuje gatunki z zarodnikami amyloidalnymi (reagującymi na odczynnik Melzera).
Sekcja Validae
Gatunki tej sekcji wyglądają podobnie do tych z sekcji Amanita, jednak pochwa jest praktycznie zawsze szczątkowa. Koniec trzonu ma bulwę, a kapelusz zazwyczaj posiada cętki. Jego brzeg nigdy nie jest prążkowany. Gatunki z tej sekcji zawierają toksyczne substancje hemolityczne, które w niektórych przypadkach rozkładają się podczas gotowania.
Sekcja Phalloidae
W tej sekcji wszystkie gatunki mają pierścień oraz bulwę na końcu trzonu, która jest otoczona pochwą o różnorodnym charakterze. Brzeg kapelusza nie jest prążkowany, nawet w przypadku młodych owocników. Wszystkie gatunki są silnie trujące.
Sekcja Lepidella (Saproamanita)
Gatunki w sekcji Lepidella mają prążkowany brzeg kapelusza z wiszącymi pozostałościami primordium. Owocnik, podobnie jak w sekcji Amanita, rozwija się ze szczytu bulwy, jednak ta jest znacznie większa i nie zanika. Jest to jedyna sekcja zawierająca gatunki saproficzne, dlatego czasami traktowana jest jako odrębny rodzaj. Zawiera zarówno gatunki jadalne, jak i trujące.
Sekcja Amidella
Ogólny wygląd przypomina sekcję Lepidella, z tą różnicą, że bulwa zawsze jest pokryta grubą, wielowarstwową pochwa o różnym kształcie. Trzon w dojrzałych owocnikach nie ma pierścienia. Miąższ zmienia kolor na pomarańczowy lub brązowy przy uszkodzeniu. Grzyby te są trujące.
Gatunki występujące w Polsce
Nazwy naukowe oparte na Index Fungorum. Wykaz gatunków oraz polskie nazwy według Władysława Wojewody i innych.
Niektóre inne
