Alieni iuris
Alieni iuris (łac. [osoby] cudzego prawa) – w systemie prawnym Rzymu, określenie osób, które były pod władzą pater familias.
Status prawny osób alieni iuris
Do grupy osób alieni iuris zaliczano głównie osoby, które znajdowały się pod władzą ojcowską (tzw. patria potestas), a więc synów (filii familias), córki (filiae familias), wnuków oraz dalszych zstępnych, jak również osoby adoptowane i arrogowane. Dodatkowo, żona (uxor) ojca rodziny czy osoby mu podległej, która weszła pod władzę (manus) męża, również mogła być uznawana za osobę alieni iuris. Żona znajdująca się in manu (podlegająca władzy) męża była nazywana mater familias.
Osoby alieni iuris nie mogły być podmiotami praw majątkowych, co oznacza, że nie mogły posiadać własności ani nabywać czegokolwiek dla siebie. Na początku nie miały również zdolności do zawierania umów. Z biegiem czasu mogły podejmować takie działania, jednak zawsze na rzecz patris familias; to, co nabyły, stawało się własnością ich zwierzchnika. Podobnie działo się, gdy syn nabywał władzę nad swoją żoną – nabywał ją nie dla siebie, ale dla swojego patris familias.
W najdawniejszych czasach status dzieci podlegających patria potestas był zbliżony do statusu niewolników. Na przykład, ojciec miał prawo sprzedać swoje dzieci (syna, według Prawa XII Tablic, najwyżej trzykrotnie, córkę lub wnuka – później interpretowane jako jeden raz), zabić je (po przeprowadzeniu „sądu domowego” – iudicium domesticum) lub porzucić (ius exponendi). Z czasem te możliwości zostały ograniczone przez prawo. Odpowiedzialność ojca za długi zaciągnięte przez syna była równa odpowiedzialności właściciela za długi niewolnika. Dodatkowo, gdy jakaś osoba przetrzymywała syna, ojciec mógł domagać się jego wydania za pomocą rei vindicatio, tak jak w przypadku niewolnika. Mimo to, jako wolni ludzie, obywatele rzymscy mieli pełnię praw politycznych – mężczyzna alieni iuris w czasach republiki miał możliwość osiągnięcia najwyższych stanowisk urzędniczych.
Za przestępstwa i delikty osób alieni iuris odpowiadał noksalnie ich zwierzchnik, który był także uprawniony do wytoczenia powództwa w przypadku znieważenia osoby mu podległej.
Sytuacja majątkowa filii familias
Początkowo filius familias mógł działać jedynie na rzecz swojego zwierzchnika. Pod koniec republiki, według prawa pretorskiego, miał możliwość zobowiązywania patrem familias poprzez kontrakty, o ile wynikały z nich powództwa o charakterze dodatkowym (actiones adiecticiae qualitatis).
W okresie dominatu, filius familias stopniowo nabywał zdolność do czynności prawnych. Mógł samodzielnie zobowiązywać się przez kontrakty i być pozywany. Jednakże w praktyce egzekucja z tych kontraktów była często bezskuteczna, ponieważ za życia ojca nie posiadał on własnego majątku.
Osoby alieni iuris zasadniczo nie mogły sporządzać testamentu, chociaż miały prawo do dziedziczenia. Spadek przypadał na ogólnych zasadach ich ojcu. Od czasów cesarza Konstantyna, pater familias nie mógł zbyć takiego spadku, jeśli dziecko otrzymało go po matce lub jej krewnym wstępnym.
Peculium
Pater familias zazwyczaj wydzielał synowi ze swojego majątku do zarządu i używania tzw. peculium profecticium. Pater familias pozostawał jednak jego właścicielem i mógł go zwiększać, zmniejszać lub odbierać (ademptio peculii). Umożliwiało to synowi zdobycie doświadczenia życiowego i zawodowego. Emancypowany syn zazwyczaj otrzymywał peculium na własność.
Instytucja ta miała swoje korzenie – już od czasów Oktawiana Augusta lub wcześniej – w „majątku obozowym” (peculium castrense), który syn otrzymywał w związku ze swoją służbą wojskową lub zdobywał w jej trakcie. Był on jego własnością i mógł nim swobodnie dysponować zarówno w czynnościach inter vivos (między żyjącymi, np. umowy), jak i mortis causa (na wypadek śmierci, np. testament, darowizna na wypadek śmierci). Jeśli jednak zmarł, nie rozporządzając nim, majątek ten przypadał patri familias, nie jako spadek, ale z tytułu zwrotu peculium.
W czasach dominatu (IV w.) wprowadzono instytucję „majątku tak jakby obozowego” (peculium quasi castrense), który również był własnością syna. Był to majątek nabyty w cywilnej służbie państwowej, początkowo jako dygnitarz dworski, a od V w. także jako jakikolwiek urzędnik lub duchowny.
Bona adventicia
Od czasów kodyfikacji justyniańskiej, syn (filius familias) stawał się właścicielem całego majątku niepochodzącego od ojca ani z jego majątku (np. ze spadku po matce bona materna lub z innych źródeł, tzw. bona adventicia lub peculium adventicium, włączając nabytki z małżeństwa – lucra nuptialia, czyli posag). Niemniej jednak, ojciec mógł dożywotnio użytkować i zarządzać tym majątkiem, chyba że osoba, od której pochodziły te dobra, wykluczyła zarząd i użytkowanie ojca (bona adventicia irregularia).
Syn, dopóki pozostawał alieni iuris, nie miał możliwości rozporządzania tymi dobrami w testamencie. W przypadku braku testamentu, w pierwszej kolejności dziedziczyły po nim jego dzieci, potem bracia, a dopiero na końcu ojciec.
Przypisy
Bibliografia
Marek M. Kuryłowicz, Adam A. Wiliński, Rzymskie prawo prywatne: zarys wykładu, Kraków: „Zakamycze”, 1999, ISBN 83-7211-089-1, OCLC 830208116. Brak numerów stron w książce.
Władysław Rozwadowski, Prawo rzymskie: zarys wykładu wraz z wyborem źródeł, Wydanie II, Poznań, 1992, ISBN 83-01-10031-1.
