Aleksander Jabłoński

Aleksander Jabłoński

Aleksander Jabłoński (ur. 14 lutego?/26 lutego 1898 w Woskresenówce, zm. 9 września 1980 w Skierniewicach) był polskim fizykiem.

Specjalizował się w fizyce atomowo-molekularnej oraz optyce, szczególnie w badaniach nad luminescencją, zdobywając międzynarodowe uznanie. Najwięcej uwagi zyskał dzięki opracowaniu schematu poziomów i przejść kwantowych w molekułach, znanego jako diagram Jabłońskiego.

Życiorys

Jabłoński przyszedł na świat w Woskresenówce koło Charkowa, w rodzinie Władysława Jabłońskiego, agronoma oraz zarządcy dóbr księcia Jusupowa, i Marii Bilińskiej, ziemianki. Ukończył w 1916 roku rządowe gimnazjum w Charkowie oraz średnią szkołę muzyczną, gdzie uczył się gry na skrzypcach pod okiem Konstantego Gorskiego. Po zakończeniu gimnazjum rozpoczął studia z zakresu fizyki na Uniwersytecie Charkowskim. W związku z I wojną światową musiał wstąpić do rosyjskiego wojska, co skłoniło go do przeniesienia się do Wojskowej Szkoły Inżynieryjnej w Kijowie, którą ukończył w sierpniu 1917, uzyskując stopień proporszczyka. W trakcie służby wojskowej wystąpił o przeniesienie do I Korpusu Polskiego, do którego dołączył w listopadzie 1917. Brał udział w zdobyciu twierdzy w Bobrujsku oraz w walkach pod Jasieniem (stacja kolejowa między Bobrujskiem a Osipowiczami). Po przeniesieniu do Legii Rycerskiej, przebywał w Bobrujsku do rozwiązania I Korpusu Polskiego, a następnie wrócił do Charkowa, gdzie wznowił studia na uniwersytecie.

W grudniu 1918 roku przyjechał do Warszawy, aby wstąpić do Wojska Polskiego, jednocześnie podejmując studia na Uniwersytecie Warszawskim. Uczestniczył w zajęciach tylko w dni wolne od służby w Kościuszkowskim Obozie Szkolnym Saperów. W listopadzie 1919 roku uzyskał urlop w wojsku, co umożliwiło mu intensyfikację studiów z zakresu fizyki oraz rozpoczęcie nauki w Konserwatorium Muzycznym pod kierunkiem Stanisława Barcewicza i Emila Młynarskiego.

Po odwołaniu z urlopu, w lutym 1920 roku znów przerwał studia. Został przeniesiony do 14 pułku Saperów Wielkopolskich (w ramach 4 Dywizji Piechoty) i wziął udział w wojnie polsko-bolszewickiej, w tym w bitwie w okolicy Prużany, Bitwie Warszawskiej oraz bitwie nad Niemnem. Odznaczony Krzyżem Walecznych za przygotowanie przeprawy na rzece Szczarze (w nocy z 1 na 2 października), co umożliwiło jego pułkowi sforsowanie rzeki bez większych strat.

W listopadzie 1920 roku uzyskał urlop, co pozwoliło mu na kontynuowanie studiów, a po zakończeniu wojny został przeniesiony do rezerwy w stopniu porucznika. W 1921 roku ukończył studia muzyczne i podjął pracę jako skrzypek w Teatrze Wielkim w Warszawie, gdzie był zatrudniony do 1926 roku. Równocześnie kontynuował studia z fizyki na UW pod kierunkiem Stefana Pieńkowskiego, uzyskując absolutorium w 1925 roku, po czym zatrudnił się w Katedrze Fizyki Doświadczalnej na UW jako młodszy asystent.

W 1930 roku obronił pracę doktorską w dziedzinie fizyki, której temat brzmiał: O wpływie zmian długości fali wzbudzającej na widmo fluorescencji, a promotorem był Stefan Pieńkowski. Dzięki stypendium Fundacji Rockefellera w latach 1930–1932 odbył staż podoktorski na Uniwersytecie Humboldta w Berlinie u Petera Pringsheima oraz na Uniwersytecie w Hamburgu w zespole Otto Sterna.

W 1934 roku uzyskał habilitację na podstawie rozprawy O wpływie oddziaływań międzycząsteczkowych na zjawisko absorpcji i emisji światła. W 1938 roku przeniósł się do Wilna, gdzie objął stanowisko starszego asystenta w Drugim Zakładzie Fizyki Doświadczalnej Uniwersytetu Stefana Batorego.

Po wybuchu II wojny światowej został powołany do wojska i trafił do 3 batalionu saperów. 19 września 1939 roku, po agresji ZSRR, przekroczył granicę polsko-litewską i został internowany w obozie w Kołotowie. Po czasowym zwolnieniu wrócił do Wilna, gdzie w lipcu 1940 roku został aresztowany i wysłany do obozu w Kozielsku, a następnie do obozu jenieckiego NKWD w Griazowcu.

Po uzyskaniu zgody na utworzenie Polskich Sił Zbrojnych został przewieziony do Tockoje, gdzie formowała się 6 Dywizja Piechoty. Przez Uzbekistan, Iran i Irak dotarł do Szkocji. W Edynburgu objął stanowisko kierownika Katedry Fizyki Polskiego Wydziału Lekarskiego na Uniwersytecie w Edynburgu.

W listopadzie 1945 roku powrócił do Polski, początkowo na Uniwersytet Warszawski, a w styczniu 1946 roku przeniósł się do Torunia, gdzie zespół profesorów z Uniwersytetu Stefana Batorego tworzył Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Jabłoński był odpowiedzialny za organizację Katedry Fizyki na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym. W 1946 roku otrzymał tytuł profesora, a w latach 1947–1948 pełnił funkcję prodziekana Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego. Do emerytury w 1968 roku kierował Katedrą Fizyki Doświadczalnej na UMK w Toruniu.

Działalność naukowa

Jabłoński prowadził badania nad optyką atomową i molekularną. W 1933 roku opublikował w „Nature” komunikat zawierający schemat poziomów energetycznych cząsteczki barwnika. Zakładał, że cząsteczka barwnika, która wykazuje zdolności do fluorescencji i fosforyzowania, musi mieć przynajmniej jeden stan metatrwały M. Schemat ten pomógł wyjaśnić różnorodność form luminescencji obserwowanych w roztworach i został nazwany diagramem Jabłońskiego.

Badania prowadził także w zakresie zjawiska ciśnieniowego rozszerzania linii widmowych. Podczas pracy na Uniwersytecie Stefana Batorego próbował zbadać relacje między przypadkami granicznymi ogólnej teorii ciśnieniowego rozszerzania linii, opartej na zasadzie Francka-Condona, a modelami klasycznymi. W 1938 roku w „Nature” opublikował wyniki badań dotyczących zależności szerokości linii widmowych od temperatury, które przeprowadził wspólnie z Henrykiem Horodniczym. Ogólną teorię ciśnieniowego rozszerzenia linii widmowych opracował w latach 1944–1945, a w 1945 roku opublikował w „Physical Review”.

Jabłoński jest uznawany za twórcę „toruńskiej szkoły fizyki”. Był promotorem prac doktorskich m.in. Kazimierza Antonowicza i Stanisława Łęgowskiego, w jego zespole pracowali także Marian Kryszewski, Wanda Hanusowa, Stanisław Dembiński, a także jego córka Danuta Jabłońska-Frąckowiak oraz jej mąż Mieczysław Frąckowiak.

Od 1951 roku był członkiem korespondentem PAU, od 1956 roku członkiem korespondentem, a od 1961 roku członkiem rzeczywistym PAN. W latach 1957–1961 pełnił funkcję prezesa Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Fizycznego. W kwietniu 1978 roku został członkiem Towarzystwa Kursów Naukowych.

Zmarł w Skierniewicach, a jego ciało spoczywa na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 212-5-25,26).

Ordery i odznaczenia

  • Krzyż Walecznych (1920)
  • Złoty Krzyż Zasługi (22 lipca 1951)
  • Medal Mariana Smoluchowskiego (1968)

Nagrody i wyróżnienia

  • Nagroda Państwowa (1964)
  • tytuł doktora honoris causa UMK (1973)
  • tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Gdańskiego „za wkład w rozwój fizyki polskiej, w szczególności spektroskopii atomowej i molekularnej” (9 października 1975)
  • tytuł doktora honoris causa University of Windsor (Kanada)

Na XXXV Zjeździe Fizyków Polskich w Białymstoku prof. Andrzej Kajetan Wróblewski (Instytut Fizyki Doświadczalnej UW) wygłosił referat na temat „Fizyka w Polsce wczoraj, dziś i jutro”, w którym krótko scharakteryzował rozwój fizyki w Polsce XX wieku. Omówił wskaźniki bibliometryczne, dane dotyczące stopni i tytułów naukowych oraz liczby studentów fizyki. W podsumowaniu ocenił wkład Polaków w światową fizykę XX wieku, wyróżniając czterech fizyków, których odkrycia zasługują na Nagrodę Nobla: Mariana Smoluchowskiego, Mariana Danysza, Jerzego Pniewskiego oraz Karola Olszewskiego. Wśród osiemnastu mniej znanych, ale znaczących postaci, które przyczyniły się do rozwoju fizyki i w pewnym czasie były liderami w tej dziedzinie, znalazł się również Aleksander Jabłoński.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

Sławomir Kalembka: Pracownicy nauki i dydaktyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 1945–1994. Materiały biograficzne. Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 1995, s. 280–281.

Józef Szudy, Andrzej Bielski: Aleksander Jabłoński (1898–1980). Fizyk, muzyk, żołnierz. Toruń: 2010. ISBN 978-83-231-2551-8. Brak numerów stron w książce.

Linki zewnętrzne

Przeczytaj u przyjaciół: