Aleksander Gieysztor
Aleksander Gieysztor, znany także jako „Borodzicz”, „Lissowski”, „Olicki”, „Walda”, urodził się 4 lub 17 lipca 1916 roku w Moskwie, a zmarł 9 lutego 1999 roku w Warszawie. Był polskim historykiem mediewistą, profesorem Uniwersytetu Warszawskiego oraz członkiem Polskiej Akademii Nauk. Otrzymał Order Orła Białego.
W czasie II wojny światowej wziął udział w kampanii wrześniowej, służył w Związku Walki Zbrojnej oraz Armii Krajowej, gdzie pełnił funkcję szefa Wydziału Biura Informacji i Propagandy. Był również powstańcem warszawskim oraz kierownikiem Biura Informacji i Propagandy Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj oraz Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość.
W latach 1955–1975 kierował Instytutem Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Od 1979 do 1991 roku był dyrektorem Zamku Królewskiego w Warszawie. Pełnił także funkcję prezesa Polskiej Akademii Nauk w latach 1980–1983 oraz 1990–1992. W okresie 1986–1992 był prezesem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. W 1994 roku współzałożył Wyższą Szkołę Humanistyczną w Pułtusku.
W drugiej połowie lat 60. współpracował z Departamentem I MSW (wywiad) PRL. Od 1986 roku był członkiem Rady Konsultacyjnej przy Przewodniczącym Rady Państwa PRL, Wojciechu Jaruzelskim. W latach 1988–1990 zasiadał w Radzie Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, a od 1990 roku pełnił funkcję wiceprzewodniczącego. W 1989 roku uczestniczył w obradach Okrągłego Stołu, formalnie wyznaczony przez stronę rządową, ale cieszył się pełnym zaufaniem opozycji.
Życiorys
Dzieciństwo i wczesna młodość
Był synem Aleksandra i Barbary z domu Popiel. Jego ojciec był urzędnikiem w zarządzie Kolei Moskiewsko-Kazańskiej. W 1921 roku rodzina została repatriowana do Polski i osiedliła się w Wołominku koło Warszawy, a następnie w stolicy. W 1933 roku ukończył Prywatne Gimnazjum Męskie Ludwika Lorentza, a w 1937 roku uzyskał tytuł magistra filozofii na Uniwersytecie Warszawskim, pisząc pracę o Karolu Wielkim. Po studiach spędził dwa miesiące w Paryżu na stypendium. Po powrocie do kraju odbył roczny kurs podchorążych w 9 pułku piechoty Legionów w Zamościu. W 1938 roku otrzymał roczne stypendium z Funduszu Kultury Narodowej na kolejny wyjazd do Francji do École des Chartes.
II wojna światowa (lata 1939–1945)
W 1939 roku został zmobilizowany i uczestniczył w kampanii wrześniowej w 8 pułku piechoty Legionów 3 Dywizji Piechoty walczącej w Armii Odwodowej „Prusy”. Brał udział w bitwie pod Iłżą, a następnie walczył na Lubelszczyźnie, gdzie został ranny pod koniec września. Po zakończeniu działań wojennych wrócił do Warszawy i 7 kwietnia 1940 roku wstąpił do Związku Walki Zbrojnej, gdzie trafił do Biura Informacji i Propagandy. W międzyczasie kontynuował działalność naukową, broniąc w 1942 roku pracy doktorskiej na temat wypraw krzyżowych. Został także wykładowcą w tajnej Wolnej Wszechnicy Polskiej, gdzie prowadził wykłady dla żołnierzy Batalionów Chłopskich. Wiosną 1944 roku objął kierownictwo Wydziału Informacji Biura, pełniąc tę funkcję także podczas powstania warszawskiego. Po klęsce powstania 5 października trafił do niewoli, przebywając w obozach jenieckich, a do Warszawy powrócił 28 maja 1945 roku.
Działalność po 1945
W lipcu 1945 roku został zaangażowany w działalność konspiracyjną w Delegaturze Sił Zbrojnych na Kraj, utworzonej po rozwiązaniu Armii Krajowej. Po aresztowaniu Kazimierza Moczarskiego objął szefostwo Biura Informacji i Propagandy DSZ oraz Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. Po ujawnieniu przez Rzepeckiego struktury WiN, Gieysztor został zdekonspirowany i spotkał się z nim w więzieniu. Prawdopodobnie przekazał część archiwów BIP, broń i pieniądze funkcjonariuszom UB. Wiosną 1948 roku rozpoczęto jego rozpracowywanie przez UB, a w lutym 1949 roku Wydział II Departamentu III MBP rozpoczął jego „opracowywanie” jako potencjalnego tajnego współpracownika. Gieysztor zmuszony był do napisania analizy swojej postawy ideologicznej, w której zadeklarował zmianę w myśleniu w kierunku marksizmu-leninizmu. Próba werbunku nie powiodła się dzięki interwencji dyrektora Departamentu V MBP.
W styczniu 1964 roku zgodził się na współpracę z wywiadem PRL, co trwało do 1971 roku, formalnie kończąc w 1975 roku.
W lipcu 1945 roku został adiunktem w Państwowym Instytucie Historii Sztuki i Inwentaryzacji Zabytków, a we wrześniu tego samego roku w Instytucie Historycznym UW. W 1949 roku uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego historii Polski średniowiecznej. Był dyrektorem Instytutu Historycznego UW w latach 1955–1975 oraz kierownikiem Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego. Współredagował referat Żanny Kormanowej na I Kongresie Nauki Polskiej w 1951 roku, który podkreślał rolę nauki historycznej w ideologicznej ofensywie socjalizmu w Polsce.
Lata 60. i 70. XX wieku
W 1960 roku uzyskał tytuł profesora zwyczajnego. W marcu 1964 roku podpisał List 34, apelując do władz o zmianę polityki kulturalnej. Po represjach ze strony władz, podpisał list do The Times, w którym negował istnienie represji w Polsce. W styczniu 1971 roku został członkiem Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Zamku Królewskiego. Od 1971 roku był członkiem PAN, a w 1975 roku mianowano go wiceprzewodniczącym komitetu odbudowy Zamku. Do 1991 roku był dyrektorem Zamku, angażując się w jego odbudowę, o której pisał już w latach 50. XX wieku.
Późniejsza praca
20 sierpnia 1980 roku podpisał apel 64 naukowców o dialog z robotnikami. Od grudnia 1980 do 1983 oraz ponownie od stycznia 1990 do 1992 roku był prezesem Polskiej Akademii Nauk. W latach 1986–1988 był członkiem Prezydium Społecznego Komitetu Odnowy Starego Miasta Zamościa. Uczestniczył w obradach Okrągłego Stołu w 1989 roku, pełniąc rolę przewodniczącego posiedzenia, które podsumowało prace tego gremium.
W latach 1986–1992 był prezesem Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, a w sierpniu 1984 roku wziął udział w Obywatelskim Komitecie Obchodów 40. rocznicy Powstania Warszawskiego. W 1994 roku był jednym z założycieli Wyższej Szkoły Humanistycznej w Pułtusku, gdzie prowadził wykłady do końca życia, będąc cenionym przez studentów wykładowcą. Przynależał do Collegium Invisibile oraz wielu akademii i stowarzyszeń naukowych na całym świecie.
Zmarł po półrocznej chorobie i został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kwatera 131-6-21).
Życie rodzinne
Od października 1938 roku jego żoną była Irena z domu Czarnecka (1914–1999), historyk. Mieli syna Andrzeja, który zginął w 1989 roku w wypadku samochodowym, oraz córkę Ewę (1948–2011), anglistkę i nauczycielkę w XVIII Liceum Ogólnokształcącym im. Jana Zamoyskiego w Warszawie.
Uczniowie
Wśród jego uczniów znaleźli się: Anna Berdecka-Szonert, Urszula Borkowska, Teresa Dunin-Wąsowicz, Hieronim Fokciński, Sławomir Gawlas, Jan Glinka, Adam Grenda, Maria Koczerska, Roman Korab-Zebryk, Stefan Kuczyński, Tadeusz Lalik, Ewa Łuczycka-Suchodolska, Roman Michałowski, Karol Modzelewski, Halina Modrzewska, Przemysław Mrozowski, Jan Piętka, Andrzej Poppe, Aleksandra Rodzińska, Anda Rottenberg, Tadeusz Rosłanowski, Jerzy Suchocki, Irena Sułkowska-Kuraś, Maria Sułowska, Józef Szymański, Jan Tyszkiewicz, Tadeusz Wasilewski, Teresa Wąsowiczówna, Eugeniusz Wiśniowski oraz Aleksandra Witkowska.
Publikacje
Był autorem około 500 publikacji, w tym:
- Historia Polski (współautor, 1947)
- Ze studiów nad genezą wypraw krzyżowych (1948)
- Zarys nauk pomocniczych historii (1948)
- Miasta polskie w tysiącleciu, red. (1965)
- Zarys dziejów pisma łacińskiego (1972)
- Zamek Królewski w Warszawie (1973)
- Mitologia Słowian (1982), (wyd. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1982 i 1986, w serii Mitologie świata, ISBN 83-221-0152-X). Pierwsze wydanie pełne i z aparatem krytycznym pochodzi z 2006 r. (Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, oprac. Aneta Pieniądz).
- Dzieje Mazowsza do 1526 roku (redakcja naukowa, wraz z Henrykiem Samsonowiczem)
- La Pologne et l’Europe au Moyen Age. Warszawa, P.W.N. Konferencja w Centrum Naukowym w Paryżu, Akademia Polskiej Akademii Nauk, 10 grudnia 1962.
- Società e cultura nell’alto Medioevo Polacco. Ossolineum 1965. Konferencja w Akademii Polskiej w Rzymie, 5 listopada 1963.
Odznaczenia i wyróżnienia
- Order Orła Białego (3 maja 1994)
- Order Sztandaru Pracy I klasy (1977)
- Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (25 lutego 1993)
- Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (1975)
- Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1957)
- Krzyż Srebrny Order Virtuti Militari (1944)
- Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami (22 września 1944)
- Złoty Krzyż Zasługi (16 lipca 1954)
- Srebrny Krzyż Zasługi z Mieczami (25 marca 1944)
- Warszawski Krzyż Powstańczy (1981)
- Medal Komisji Edukacji Narodowej (1980)
- Odznaka tytułu honorowego „Zasłużony Nauczyciel Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”
- Odznaka tytułu honorowego „Zasłużony dla Kultury Narodowej” (1987)
- Odznaka Stowarzyszenia Autorów ZAiKS (1993)
- Krzyż Wielki Orderu Zasługi (Niemcy)
- Krzyż Komandorski Orderu Zasługi Republiki Włoskiej (Włochy)
- Oficer Orderu Legii Honorowej (Francja, 1980)
- Kawaler Orderu Legii Honorowej (Francja, 1961)
- Krzyż Honorowy za Naukę i Sztukę I Klasy (Austria, 1995)
- Targa Europea (Włochy)
Nagrody i wyróżnienia
- Państwowa Nagroda Naukowa II stopnia (zespołowa) w dziedzinie nauk humanistycznych za badania dotyczące powstania Państwa Polskiego (29 lipca 1950)
- Nagroda Państwowa I stopnia (1986)
- Nagroda „Problemów” za popularyzację historii i ochronę dziedzictwa kultury narodowej (1986)
- tytuł Homo Varsoviensis (1989)
- Honorowy Obywatel Miasta Stołecznego Warszawy (13 kwietnia 1992)
- Honorowy Obywatel Miasta Pułtuska (1998)
- tytuły doktora honoris causa Uniwersytetu w Aix-en-Provence (1960), paryskiej Sorbony oraz uniwersytetów w Bordeaux, Budapeszcie, Moskwie i Oksfordzie.
- tytuły doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Adama Mickiewicza (1990) oraz Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Upamiętnienie
- Od 1999 roku Fundacja Bankowa im. Leopolda Kronenberga przyznaje Nagrodę im. prof. Aleksandra Gieysztora za osiągnięcia w ochronie polskiego dziedzictwa kulturowego.
- Od 2000 roku przyznawana jest również Nagroda „Przeglądu Wschodniego” im. Aleksandra Gieysztora.
- W 2001 roku Rada Fundacji im. Aleksandra Gieysztora ustanowiła nagrodę dla młodych badaczy za najlepsze publikacje z zakresu średniowiecza polskiego oraz historii Polskiego Państwa Podziemnego.
- Wyższej Szkole Humanistycznej w Pułtusku nadano imię Aleksandra Gieysztora w 2002 roku.
- Od 2009 roku jest patronem ulicy w Warszawie.
Przypisy
Bibliografia
Marek Ney-Krwawicz: Komenda Główna Armii Krajowej 1939–1945. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1990, s. 433. ISBN 83-211-1055-X.
Grzegorz Mazur: Biuro Informacji i Propagandy SZP-ZWZ-AK 1939–1945. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1987, s. 389–390. ISBN 83-211-0892-X. OCLC 22210246.
