Alanowie
Alanowie (znani również jako Halanowie, Tanaitowie lub Asowie; z greckiego Αλανοί, chińskiego 阿蘭聊 – Ālánliáo, oraz 奄蔡 – Yǎncài z II wieku i 阿蘭 – Alan z III wieku) to lud irański, który brał udział w wielkiej wędrówce ludów, mający bliskie powiązania ze Scyto-Sarmatami.
Historia
Historia Alanów powinna być analizowana w kontekście Sarmatów, którzy po raz pierwszy pojawili się pod nazwą Sauromatów już w V wieku p.n.e. W IV wieku p.n.e. Sauromaci stworzyli silny związek plemienny, który obejmował pokrewne plemiona oraz ludność napływową ze wschodu. Od III wieku p.n.e. zaczęli występować pod nazwą Sarmatów.
W miarę upływu czasu w obrębie Sarmatów wyodrębniły się różne wielkie plemiona, takie jak Alanowie, Aorsowie, Jazygowie, Syrakowie i Roksolanowie. Warto zauważyć, że niektórzy autorzy uważają Roksolanów za inną, wcześniejszą nazwę Alanów. Nazwa „Alanowie” była także używana jako termin obejmujący inne mniejsze plemiona. Spośród wszystkich plemion sarmackich, to właśnie historia Alanów jest najlepiej znana, ponieważ pozostawali oni na arenie wydarzeń historycznych najdłużej.
Pierwsze źródła
Pierwsza wzmianka o Alanach pochodzi z I wieku n.e. Byli ludem pasterskim, który specjalizował się w hodowli koni. Ich tereny rozciągały się na północ od Kaukazu, między rzekami Don i Wołga, a Morzem Azowskim. Chińska Kronika Późniejszej Dynastii Han (26–211 n.e.) wskazuje, że Yǎncài (Aorsowie) przekształcono w Ālánliáo, co mogło być związane z utratą części niezależności przez Aorsów na rzecz Alanów. W zachodnich źródłach zaczęto pomijać Aorsów, a zamiast tego pojawiły się nazwy Alanorsów (Alanorsi – Ptolemeusz i Strabon) oraz „Zachodnich”/„Białych” Alanów – co mogło sugerować, że Aorsi byli już podporządkowani Alanom.
W połowie I wieku n.e. Alanowie zaczęli dominować wśród plemion wschodniosarmackich. W roku 68 odnotowano ich obecność w pobliżu Morza Azowskiego, a na początku II wieku zdobyli całe terytorium Aorsów oraz część ziem Syraków, co doprowadziło do budowy fortyfikacji przez miasto Tanais. Odkrycia grobów książąt syrackich nad dolnym Dniestrem i w Besarabii, które były podobnie wyposażone do tych znalezionych na Kubaniu, mogą potwierdzać, że część Syraków została wyparta na zachód, na tereny później zajęte przez Gotów. Opór Aorsów spowodował, że Alanowie zaczęli kierować swoje działania na południe.
Józef Flawiusz wspomina o wyprawach Alanów w I wieku na obszary dzisiejszego irańskiego Azerbejdżanu i Armenii, opisując, jak ich liczne hordy zaatakowały Medów, plądrując bogate tereny. Król Medów Pakorus uciekł w panice, pozostawiając swoje posiadłości bez obrony, a Alanowie zdobyli wiele jeńców i bogactw. Po wkroczeniu do Armenii, Alanowie spotkali się z królem Tiridatesem I, który ledwo uszedł z życiem z rąk jednego z Alanów. Kontynuując swoje podboje, Alanowie najeżdżali państwo Partów w latach 73-74 oraz prowincje wschodnie Cesarstwa Rzymskiego w Azji Mniejszej około 123 roku, gdzie natrafili na opór ze strony Arriana, namiestnika Kapadocji.
Alanowie zamieszkujący stepy nad dolną Wołgą stanowią część ludności sarmackiej, która wycofała się ze stepów azjatyckich pod naporem Hunów. Już wówczas byli plemieniem o zróżnicowanym pochodzeniu, składającym się z różnych grup plemiennych. Ammianus Marcellinus zauważa, że Alanowie (Halanowie) byli wcześniej znani jako Massagetae: W wyniku kolejnych zwycięstw pokonali opór ludów, z którymi się zetknęli, i przyjęli ich nazwę plemienną, określając wszystkie ludy jako Halanów z powodu podobieństw w obyczajach, barbarzyńskiego stylu życia i rodzajów używanej broni.
Udział w antyrzymskiej koalicji
Alanowie a Hunowie
W latach 374/375 Alanowie zostali podbici przez Hunów, do których musieli się przyłączyć. Wspólnie z Hunami wyparli Ostrogotów ze wschodniej Europy. Część Alanów, uciekając przed Hunami, osiedliła się w Kotlinie Panońskiej w 380 roku, w towarzystwie Gotów i Hunów. Prawdopodobnie to właśnie ta grupa Alanów (według innej hipotezy chodziło o Alanów służących w armii rzymskiej) zawiązała sojusz z Wandalami i wyruszyła na podbój Galii, co według Jordanesa miało miejsce na wezwanie Stylichona (choć to uznawane jest za fałszywe oskarżenie, powtórzone później przez św. Hieronima). W innym miejscu (Get. c.161) ten sam autor podaje, że przyczyną była obawa przed Gotami.
Uderzenie na linii Renu
Uważa się, że wśród Alanów, którzy ruszyli na zachód, przeważali Jazygowie (Alanowie mogliby być w tym kontekście nazwą nadrzędną dla konglomeratu plemion, albo nazwą etniczną, lub nazwą plemienia rządzącego). W 402 roku Klaudian Klaudiusz wspominał o posiłkach z Windelicji i Noricum, które zostały ściągnięte do walki z Wizygotami Alaryka w Recji (pod Pollentia), obok Wandalów pojawili się również Alanowie. Prawdopodobnie Wandalowie-Hasdingowie wysłali swoje wojska z dorzecza górnej i środkowej Cisy, w towarzystwie Alanów, ruszając na zachód wzdłuż rzymskiego limesu, a po drodze przyłączyli się do nich Swebowie (termin ten odnosił się ogólnie do różnych ludów wschodniogermańskich) – Kwadowie (możliwe, że byli to także inni Swebowie ze środkowych Niemiec, którzy dołączyli później, jak Wandalowie-Silingowie). W noc sylwestrową 406 roku przekroczyli zamarznięty Ren w pobliżu Moguncji i Wormacji, przy ujściu Menu do Renu. Według Salwiana z Marsylii (De gubernetione Dei) najeźdźcy najpierw skierowali się przeciwko prowincji Germania Superior, potem opanowali regio Belgarum i w końcu Akwitanię.
Problem z Frankami
Wojskowa rola Alanów dla koalicji z Wandalami i Swebami, a także ich zdradziecka postawa, jest potwierdzona przez Grzegorza z Tours, który w zaginionym dziele Renatusa Frigeritusa informuje, że część Alanów pod wodzą Goara zdradziła i przeszła na stronę wroga, podczas gdy druga część, dowodzona przez Respendiala, walczyła u boku Wandalów. Z uwagi na niewielkie siły Rzymian nad Renem (według Notitia dignitatum odcinek od Trewiru do Moguncji był broniony przez 11 małych rzymskich garnizonów piechoty podległych duksowi Moguncji), sojusznikiem stali się Frankowie. W tym czasie król Alanów Respendial oddalił się od Renu, gdy Goar przystąpił do Rzymian, a Wandalowie starli się z Frankami. Po śmierci ich króla Godegisela, który zginął w jednej bitwie, a także blisko 20 tys. ludzi poległo, Alanowie przybyli na pomoc Wandalom, co mogło uratować ten lud przed całkowitym zniszczeniem.
Kampania w Galii
Orozjusz potwierdza, że decydująca bitwa miała miejsce na wschodnim brzegu Renu (Francos proterunt, Rhenum transeunt, Gallias invadunt – Franków zdeptali, Ren przekroczyli, Galię najechali). Po tej bitwie Alanowie toczyli walki z Rzymem w Galii przez prawie 3 lata, od stycznia 407 do października 409, a następnie w 409 roku przekroczyli Pireneje i rozpoczęli podbój Hispanii. Część Alanów osiedliła się jednak nad środkową Loarą w Galii, gdzie pozostali Burgundowie i Frankowie (w 440 roku część Alanów otrzymała ziemię w okolicach miasta Valentia nad Rodanem, obecnie Valence; a dwa lata później inna grupa osiedliła się w prowincji Galia Ulterior).
Odejście Alanów z Galii, według Jordanesa, było spowodowane strachem przed Wizygotami. Wyjazd Wandalów, Alanów i Swebów kilka tygodni po żniwach w 409 roku może sugerować, że mogli obawiać się problemów z aprowizacją, jeśli zbiory, zwłaszcza w czasie wojen i najazdów, nie były udane.
Działania w Hispanii
Cała zachodnia część Półwyspu Iberyjskiego została zajęta przez te trzy ludy. W 411 lub 412 roku dokonano podziału nowych terenów. Z literatury z epoki wynika, że podział miał być przeprowadzony przez losowanie (co wydaje się mało prawdopodobne): Wandalowie-Hasdingowie i Swebowie osiedlili się w Galicji (pierwszym przypadła wschodnia, a drugim zachodnia część), Wandalowie-Silingowie opanowali południową prowincję Betykę, znaną później jako Andaluzja, a Alanowie zajęli największe obszary, tj. Luzytanię i Carthaginensis, co pokazuje ich dominację w związku. Przy Rzymianach pozostał jedynie skrawek Tarraconensis. Orozjusz wspomina, że Alanowie zaproponowali cesarzowi zawarcie pokoju jako sprzymierzeni.
Z powodu słabości cesarstwa rzymskiego, wynikającej głównie z porażek na froncie, doszło do taktycznego porozumienia między cesarzem Honoriuszem a najeźdźcami, które sankcjonowało podział Hispanii, jednak Rzymianie nie zamierzali go zbyt długo honorować.
Rozłam wśród barbaros
W 415 roku, po śmierci Athaulfa, nowy król Wizygotów Wallia zobowiązał się za 600 tys. miar zboża uwolnić wdowę po Athaulfie, Placydię (siostrę cesarza) oraz odbić Hispanię z rąk barbarzyńców.
W 416 roku Wizygoci skierowali się przeciwko Silingom, których pokonali do 418 roku w Iberii. Po pokonaniu Silingów postanowili zająć się Alanami, którzy do tego momentu odgrywali wśród sprzymierzonych główną rolę. W 418 roku Wizygoci pokonali Alanów, a w walkach zginął król alański Addaks. Wojska Alanów, podobnie jak Silingów, podporządkowały się królowi Hasdingów, Guntarykowi.
Kontynuacja wojny z Rzymem
Alanowie stworzyli unię personalną z Wandalami i towarzyszyli im w wyprawie do Afryki w 429 roku, współtworząc tamtejsze państwo Wandalów. Stąd pochodzi oficjalny tytuł królów wandalskich w Afryce: „król Wandalów i Alanów” (rex Wandalorum et Alanorum) – tytuł ten pojawia się oficjalnie dopiero w latach 477–484 za panowania Huneryka, ale prawdopodobnie wszedł w życie niebawem po 418 roku i był używany aż do końca istnienia państwa; nawet Gelimer, według Prokopiusza z Cezarei, używał tytułu Wandilon kai Alanon basileus, a na czarze znalezionej w miejscowości Fonzaso znajduje się napis Geilamir, Rex Vandalorum et Alanorum – jednak całkowicie zniknęli wśród Wandalów.
Alanowie wzięli udział w słynnej bitwie na Polach Katalaunijskich zarówno po stronie Wizygotów/Rzymian (w liczbie około 7 tys. – byli to miejscowi Alanowie pod dowództwem Sangibana, następcy Goara), jak i po stronie Hunów (według szacunków Alanowie wraz z Hunami stanowili około 20–30 tys. ludzi, co stanowiło około 1/3 armii Attyli).
Stosunki alańsko-awarskie i sukcesja
Alanowie, którzy osiedlili się nad Kubaniem i byli sojusznikami Bizancjum, po 550 roku otrzymali poselstwo od Awarów, którzy widzieli w nich potencjalnych sojuszników. Królem Alanów był Sarosi/Saros (według Wiernadskiego to nie imię, a tytuł „Sar-i-os”, co oznacza „król Osów” – tym bardziej, że identyczne „imię” u Alanów występowało także wokół 450 roku). Sarosi pomógł w nawiązaniu kontaktów między Awarami a Bizancjum oraz pomógł ich posłowi dotrzeć do Lazyki, a stamtąd do Konstantynopola, co doprowadziło do sojuszu Awarów z wschodnim cesarstwem w 558 roku. Jednak Awarowie nie dotrzymali warunków umowy, zamiast atakować wrogów Bizancjum, zaczęli niszczyć kolejno jego sojuszników, tj. Sabirów, Utigurów i Antów. W tych warunkach Alanowie nie mogli dłużej wspierać Awarów, a ci, pozbawieni wsparcia, nie mogli dłużej utrzymać swoich wojsk na Przedkaukaziu, co skłoniło ich do skierowania się na Bałkany. Wkrótce Alanowie zostali poddani Turkutom, co wynika z relacji poselstwa Walentyna do Turksanfa (Tanhan-chana), jednego z ośmiu książąt udzielnych chanatu, który mówił m.in.: „Spójrzcie, nieszczęśni na ludy Alanów oraz na plemiona Utigurów, które ożywiał duch walki, które wierzyły niezachwianie w swoje siły i ośmieliły się przeciwstawić niezwyciężonemu narodowi tureckiemu, ale zawiodły się w swoich nadziejach. Dlatego znaleźli się w naszym poddaństwie, stali się naszymi niewolnikami.”
Stosunki z Chazarią
Alanowie, którzy przetrwali w górach Kaukazu, od VII wieku byli poddawani misjom chrystianizacyjnym z Bizancjum i Gruzji. Stanowili trzon ludności osiadłej Kaganatu chazarskiego, obok plemion pochodzenia gockiego, kaukaskiego, ugrofińskiego i wschodniosłowiańskiego.
W źródłach staroruskich nazywano ich Jassy. Przyjęli chrześcijaństwo w greckiej liturgii, ale około 932 roku Chazarowie rozpoczęli wojnę, zmuszając Alanów do wyrzeczenia się prawosławia – to wywołało odwet ze strony Bizancjum, a cesarz Roman I Lekapen rozpoczął prześladowania Żydów bizantyjskich, co doprowadziło do ich exodusu do Chazarii.
Mongolska koalicja antyzachodnia
W 1236 roku wojska mongolskie pod dowództwem chana Möngkego pokonały Alanów na Kubaniu. Od 1246 roku wielki chan Güjük, mimo braku poparcia ze strony Mongołów, próbował znaleźć oparcie wśród prawosławnej ludności, w tym Alanów, planując wyprawę na katolicką Europę. Raszid ad-Din pisze, że Güjük zaprosił do siebie: kapłanów ze Szamu [Syrii], Rumu [Bizancjum], Osów [Alanów] i Rusi.
Diaspora
Po 1271 roku, kiedy Kubiłaj koronował się na cesarza nowej dynastii chińskiej Yuan, Alanowie zostali ściągnięci do Chin (jako posiłki od ilchana Abagi i chana Berkego) do walki z dynastią Song. Aby utrzymać porządek w Chinach, monarchowie mongolscy musieli utrzymywać stałe garnizony wojskowe złożone z Rusów, Kipczaków i Mongołów, a także Alanów. Prawdopodobnie w tym czasie część Alanów emigrowała do Chin, gdzie w XIV wieku stanowili połowę ludności chrześcijańskiej.
Inna część przeniosła się do Mołdawii, gdzie założyli miasto Jassy. Po zmuszeniu przez Mongołów do migracji na zachód, Jasowie znaleźli schronienie w Królestwie Węgier, gdzie król Bela IV osiedlił ich w górach Matra. Aż do XVII wieku cieszyli się dużą autonomią z własnym wojskiem i administracją. Współcześnie do jasyskiego pochodzenia przyznaje się około 105 tys. Węgrów, głównie w okolicach Jászberény.
Reszta Alanów pozostała na Kaukazie, a w 1338 roku papież Benedykt XII wysłał do nich poselstwo z propozycją przyłączenia się do Kościoła rzymskiego. Plany te przerwał najazd Tamerlana (Timura Chromego). Potomkami Alanów kaukaskich są Osetyjczycy.
Etymologia
Według Wojciecha Skalmowskiego nazwa pochodzi od irańskiego słowa aryana, co oznacza „aryjski”, i przekształciło się w *allan, co w osetyjskim daje allon/аллон, a w greckim Αλανοί, z regularnym przejściem ry ⇒ ll i późnym a ⇒ o przed nosówką.
Nazwa Asy (Asi/Asowie, Ασαιοι/Ασσαιοι Ptolemeusza) jest dawną nazwą zarówno Alanów, jak i Osetyńczyków (Alani sive Assi u Plano de Capini w 1245 roku, Alani, qui ibi dicuntur Aas/Acias u Williama de Rubruquis z 1253 roku), obecnie oznaczającą w osetyńskim sąsiednią Bałkarię i Bałkarów. Sami Osetyjcy nazywają siebie współcześnie Ir, a swój język iron, jednak międzynarodowa nazwa Osetyńców pochodzi od gruzińskiego Osi/ოსი (obok współcześnie używanego Osebi/ოსები i starszego Oseti/ოსეთი), co jest wariacją nazwy Asi (inne to bułgarskie Uzi/Узи, węgierskie Jász oraz rosyjskie Ясы/Jasy → patrz: Jasowie).
Jedna z teorii pochodzenia nazwy Katalonia (kat. Catalunya) wywodzi ją od zbitki Goth-Alania, chociaż wcześniej przypisywano ją samym Gotom (Gothalania/Gothalandia). Witold Mańczak zauważa:
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie t. I-II, przełożył, wstępem i przypisami opatrzył Ignacy Lewandowski, z serii: „Biblioteka Antyczna”, Prószyński i S-ka, Warszawa 2001–2002, ISBN 83-7255-079-4, ISBN 83-7255-140-5.
Jerzy Rajman, Encyklopedia średniowiecza, Wyd. Zielona Sowa, Kraków 2006, s. 24, ISBN 83-7435-263-9, ISBN 978-83-7435-263-5.
Tadeusz Sulimirski, Sarmaci, przełożyli z angielskiego Agnieszka i Tadeusz Baranowscy, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1979, ISBN 83-06-00023-4.
Józef Flawiusz: Wojna żydowska. Z języka greckiego przeł. oraz wstępem i komentarzem opatrzył Jan Radożycki. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 1992. ISBN 83-85249-09-5. Brak numerów stron w książce
Linki zewnętrzne
José Fortes, Recull crític de fonts per a l’estudi de la historia, cultura i llengua dels Alans (Krytyczny zbiór źródeł do badania historii, kultury i języka Alanów), praca doktorska, Universitat Autònoma de Barcelona 1997 (kat.)
Alanowie – Kalendarium (ang.)
