Alan z Lille

Alan z Lille, znany również jako Alain de Lille (fr: alɑ̃ də lil lub Alanus ab Insulis; ur. 1128 w Lille, zm. 1202 lub 1203 w Cîteaux), był francuskim cysterskim mnichem, średniowiecznym humanistą, teologiem, filozofem oraz poetą, uważanym za jedną z kluczowych postaci tzw. renesansu XII wieku. Niektórzy historycy identyfikują go z Alanem de Rysel. Z uwagi na jego wszechstronną wiedzę, współcześni nadali mu tytuł doctor universalis (łac. doktor uniwersalny), który przysługuje również Albertowi Wielkiemu.

Badacze podkreślają oryginalność oraz znaczenie Alana zarówno w poezji, jak i teologii. Ernst Robert Curtius określa go jako „jedną z najbardziej wybitnych postaci XII wieku – poetę o ogromnej sile wyrazu oraz spekulatywnego teologa, który odkrył nowe źródła”. Karl Stecker nazywa go „geniuszem języka i stylu”, zaś Eduard Norden opisuje jako „najbardziej szalonego ze stylistów”.

Życie

Wiedza na temat życia Alana jest ograniczona. Studiował i mieszkał w Paryżu, gdzie również nauczał, a następnie przeniósł się do Montpellier (około 1190-1194). Treść jego dzieł oraz ogólny kierunek jego myślenia intelektualnego sugerują związki z szkołą w Chartres, jednak brakuje potwierdzających to źródeł. Szeroka erudycja oraz znajomość problematyki filozoficznej i literackiej epoki, a także zaangażowanie w życie intelektualne, wskazują na jego powiązania z humanizmem. Uczestniczył w III soborze laterańskim w 1179 roku, gdzie występował przeciwko albigensom. Później, jako brat-konwers, wstąpił do zakonu cystersów i zamieszkał w klasztorze w Cîteaux, gdzie zmarł – w XX wieku odnaleziono jego grobowiec. Jego wierny uczeń, Radulf z Longo Campo, rozwijał jego myśli, autorując komentarz do Anticlaudianusa Alana.

Jedynie menologia cysterskie wymieniają go wśród świętych i błogosławionych, a jego wspomnienie przypada na 16 lipca.

Myśl

Filozofia Alana z Lille koncentruje się na głównych nurtach myśli Zachodu XII wieku, takich jak racjonalizm Abelarda i Anzelma z Canterbury, naturalizm Bernarda z Chartres oraz dążenie do metodologicznej odnowy inspirowanej Boecjuszem przez Teodoryka z Chartres. Do jego oryginalnych wkładów należy argumentacja za nieśmiertelnością oraz niematerialnością duszy, co czyni go jednym z najważniejszych psychologów średniowiecza, a także jego próby przekształcenia teologii w naukę dedukcyjną.

Koncepcja natury

Zagadnienia filozoficzne

Alana łączy z środowiskiem chartryjskim, zwłaszcza z Bernardem z Chartres, jego naturalizm, który znajduje wyraz w poemacie Anticlaudianus oraz w De planctu naturae. Alan postrzega naturę jako signaculum oraz vinculum. Natura jako signaculum to zbiorowa nazwa wszelkiego istnienia, obejmująca człowieka oraz wszystkie jego działania. Natura jako vinculum to uniwersalne źródło i prawo, z którego pochodzą oraz któremu podlegają wszystkie stworzenia i sprawy ludzkie.

W ten sposób rozumiana natura tworzy charakterystyczny dla XII wieku „makrokosmos”, który jednocześnie jest źródłem i celem dla „mikrokosmosu”, czyli człowieka. Jako istota poznająca, człowiek poznaje także samego siebie poprzez naturę, która jest jego celem i źródłem.

W skład natury, obejmującej wszystko, co może być poznane, wchodzi zarówno materia (określana jako hyle), jak i Bóg – Alan pisze, że „natura est quidquid quo modo intelligi potest. – Secundum hanc expositionem et hyle et Deus potest dici natura”. Mimo że określa naturę jako dziecię Boże, przypisuje jej moc twórczą (nazywając ją „genetrix rerum”, rodzicielką rzeczy) oraz prawodawczą (określając ją jako „regula mundi”). Wszystko, co określone i dobre, pochodzi od natury, a to jej jako władczyni świata oddają hołd żywioły oraz wszelkie istniejące rzeczy. Jan Legowicz zauważa analogie w rozumieniu natury w myśli Alana w porównaniu z materialistycznym i epikurejskim poematem Lukrecjusza De rerum natura. Wywyższenie natury przez Alana jest związane z tendencją do rozwoju racjonalnych badań przyrodniczych, kosmologicznych i antropologicznych w XII wieku.

De planctu Naturae

Poemat De planctu Naturae (Skarga Natury) w typowy dla średniowiecza sposób posługuje się alegorią. Stanowi on popis humanistycznej erudycji i retoryki, wzorowany na podobnych alegorycznych poematach późnorzymskich, takich jak dzieło Marcjana Kapelli. Jest jednym z pierwszych przykładów alegorycznych obrazów przedstawiających człowieka w wszechświecie, łączącym motywy chrześcijańskie z pogańskimi, podobnie jak w Powieści o Róży, gdzie również upersonifikowana Matka Natura odgrywa znaczącą rolę. Formalnie dzieło stanowi prosimetrum, w którym partie wierszowane przeplatają się z prozaicznymi, na wzór dzieł Boecjusza, Marcjana Kapelli, Klaudiana i współczesnego Alanowi Bernarda Silvestris, autora podzielonego na księgi dzieła De universitate mundi.

W poemacie Bernarda Silvestris Natura lamentuje przed Nous, rozumem, który jest kobiecym aspektem Boga – dzieło to jest również przeglądem dziejów świata oraz średniowiecznej kosmologii. Podobnie jak w poemacie Alana, Natura odgrywa rolę pośrednika między Bogiem a człowiekiem, lecz Alan chrystianizuje postać natury, czyniąc ją bardziej sługą Boga niż Matką Rodzicielką. Przedmiotem skargi Natury, którą przedstawia ona Geniuszowi, jest sodomia.

Natura jest pokorną uczennicą Boga, której zadaniem jest tworzenie, przy czym dzieła Boga są doskonałe, natomiast dzieła Natury nie, gdyż Bóg jest poza urodzeniem, a jej zadaniem jest rodzić. Z tej dychotomii wynika, że dzięki Naturze człowiek rodzi się, a dzięki Bogu się odradza. Natura nie zna teologii, lecz jej wiedza nie stoi w sprzeczności z teologią, gdyż obie uczą rzeczy nie sprzecznych, ale różnych (non adversa, sed diversa).

W poemacie kosmos ukazany jest jako państwo, w którym rolą Boga jest rządzenie, rolą aniołów – działanie, a rolą ludzi – posłuszeństwo. Poemat przedstawia człowieka jako stworzonego na wzór makrokosmosu. Przykładem tego jest sprzeczność między jego rozumem a zmysłami, analogiczna do sprzeczności ruchów planet i ruchów firmamentu. Konflikt ten został zamierzony w dziele stworzenia, aby człowiek mógł zdobywać zasługi i być karany za winy.

Jako jedyne ze stworzeń, człowiek jest nieposłuszny naturze, co przejawia się w odwróceniu prawa miłości płciowej. To jest przedstawione za pomocą obszernej alegorii: Natura ustaliła prawa dla Wenus, jej męża Hymeneusa (małżeństwa) oraz syna Kupidyna, jednak Wenus, łamiąc te prawa, związała się z Antigameusem, z którym spłodziła Jocusa (żart). Zdradzony Hymeneus zasiada po prawicy Natury obok pogrążonej w łzach Skromności.

W dalszej części poematu Natura przywołuje Geniusza (którego pochodzenie i znaczenie nie zostały jeszcze w pełni wyjaśnione), który maluje na pergaminie szeroką alegoryczną panoramę świata, przedstawiając postacie egzemplaryczne starożytności, reprezentujące cnoty (np. Helenę, Turnusa, Cycerona) oraz wady (np. Sinona, Enniusza, Pakuwiusza). Geniusz rzuca klątwę na wszystkich grzeszników, po czym narrator budzi się, uświadamiając sobie, że cała wizja była jedynie snem.

Anticlaudianus

Koncepcja teologii

Alan z Lille dążył do przekształcenia teologii w formalną naukę, wzorując się na Elementach Euklidesa. W Regulae, seu Maximae theologicae podał „geometryczną definicję Boga”, która brzmi: „Deus est sphera intelligibilis, cuius centrum ubique, circumferentia nusquam” („Bóg jest intelektualnie poznawalną sferą, której środek znajduje się wszędzie, a obwód nigdzie”) – definicja ta prawdopodobnie pochodzi z hermetycznego pisma Liber XXIV philosophorum. Teza ta zyskała dużą popularność w kulturze i filozofii nowożytnej, była omawiana przez takie postacie jak Rabelais, Pascala, Voltaire’a i Keplera. Alan także próbował przedstawić Trójcę Świętą za pomocą spekulacji geometrycznej.

W swoich pracach Alan starał się dostarczyć racjonalnych podstaw dla zasad wiary chrześcijańskiej. Mimo że występuje pewien rozdźwięk między apologetyczną działalnością skierowaną przeciw herezjom a jego naturalizmem, również teologii chciał nadać racjonalne podstawy, co wyraża się w jego oryginalnej próbie geometryzacji. Pragnął, aby teologia, którą określał mianem caelestis philosophia (filozofia niebiańska), była jednocześnie ars (sztuką) oraz scientia rationalis (wiedzą racjonalną). Jako taka teologia nie mogła opierać się jedynie na autorytecie, ale musiała uwzględniać także wyniki, jakie przynosiła philosophia terrestris (filozofia ziemska), dlatego Alan porównuje autorytet do „przeczulonego nosa”, nad którym należy panować.

Dzieła

Najważniejsze dzieła Alana to:

Anticlaudianus de Antirufino – wierszowana encyklopedia sztuk wyzwolonych, spopularyzowana przez jego ucznia Radulfa de Longo Campo.
De planctu naturae – poemat, który według Gilsona jest przejawem naturalizmu chrześcijańskiego.
Regulae seu Maximae theologicae – pismo teologiczne, w którym Alan postulował, że wszystkie sformułowania przenoszone do teologii z filozofii i nauki powinny być zgodne zarówno z rozumem, jak i doktryną.
Ars catholicae fidei – pismo teologiczne, które M. Grabmann i B. Geyera przypisują Mikołajowi z Amiens.
De fide catholica contra haereticos libri IV – tekst skierowany przeciwko żydom, muzułmanom i waldensom. Ze względu na systematyczność i treść filozoficzną, może być uznawane za prekursorskie wobec wielkich sum średniowiecznych. Alan głosi w nim, że wiara ułatwia zrozumienie wiedzy naturalnej, a wiedza naturalna jest środkiem do utwierdzenia wiary.