Akceptowalność i jej znaczenie
Termin akceptowalność lub akceptabilność odnosi się do wypowiedzeń i oznacza, jak dobrze dane wypowiedzenie koresponduje z poczuciem językowym odbiorców komunikatu, czyli innymi słowy, jego sensowność. Brak akceptowalności w komunikacie nie implikuje jego niegramatyczności. Koncepcja ta została wprowadzona przez Noama Chomsky’ego.
Różnicę między gramatycznością a akceptowalnością ilustruje zdanie, które nie ma sensu: „Colourless green ideas sleep furiously”.
Pojęcie akceptowalności należy odróżnić od normatywnych koncepcji dopuszczalności (czyli poprawności językowej), które są stosowane w tradycji preskryptywistycznej.
Istota akceptowalności
Chomsky zwraca uwagę na różnicę między akceptowalnością a gramatycznością, która wiąże się z różnicą między kompetencją a performancją językową oraz pragmatyką i gramatyką. Akceptowalność jest związana z wydajnością i pragmatyką, ponieważ ocena akceptowalności konkretnego wyrażenia zależy zarówno od znajomości systemu językowego, jak i od ogólnej wiedzy o świecie.
W praktyce określenie akceptowalności może stwarzać pewne trudności. Użytkownicy języka często nie zgadzają się co do sensowności różnych wypowiedzeń. Różnice te wynikają z czynników środowiskowych i geograficznych: z uwagi na różnice społeczne i dialektalne to samo wyrażenie może być akceptowalne dla jednych, a nieakceptowalne dla innych, na przykład polskie „umią” zamiast „umieją” czy angielskie „ain’t” zamiast „is not”. W ten sposób akceptowalność ma charakter względny i różni się w obrębie różnych odmian języka.
Na ocenę akceptowalności wpływają także zasady preskryptywizmu oraz przekonanie, że niektóre formy językowe są z natury błędne. Autorytatywne ustalenia gramatyki normatywnej mogą skłonić część użytkowników języka do odrzucenia pewnych wypowiedzeń jako „niepoprawnych”. Z perspektywy lingwistycznej, takie wypowiedzi są akceptowalne, o ile są stosowane w sposób systematyczny w danej grupie społecznej.
Akceptowalność zależy również od kontekstu sytuacyjnego, na przykład wyrażenie „po południu” trudno jest ocenić bez znajomości okoliczności jego użycia. Można je jednak ocenić w kontekście: „Kiedy przyjdziesz? Po południu.” Co więcej, akceptowalność nie ma stałej wartości i może być różnie intensywna. Według Polańskiego, wyrażenia można uszeregować pod względem akceptowalności od najbardziej do najmniej akceptowalnego:
- Koń by się uśmiał z tego
- Pies by się uśmiał z tego
- Komar by się uśmiał z tego
- Kamień by się uśmiał z tego.
W opisach lingwistycznych wypowiedzenia, które są nieakceptowalne, oznacza się gwiazdką, natomiast wypowiedzenia o charakterze marginalnym – znakiem zapytania.
Pojęcia akceptowalności i gramatyczności nie zawsze są rozróżniane w sposób ścisły.
Rodzaje akceptowalności
Wśród wypowiedzeń nieakceptowalnych można wyróżnić:
- wypowiedzenia niegramatyczne (np. „Mężczyzna przyszła do pracy”);
- wypowiedzenia niezgrabne stylistycznie lub semantycznie nieadekwatne (np. „Piotr lubi czekoladę i babcię”);
- wypowiedzenia semantycznie sprzeczne (np. „Janek jest kawalerem, a żonę ma z Wrocławia”);
- wypowiedzenia sprzeczne z wiedzą o świecie (np. „Konie śpiewają w Ukajali”).
Przypisy
Bibliografia
Kazimierz K. Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897.
František F. Štícha, Gramatičnost, [w:] Petr P. Karlík, Marek M. Nekula, Jana J. Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [zarchiwizowane z adresu 2020-09-18] (cz.).
David D. Crystal, A Dictionary of Linguistics and Phonetics, wyd. 6, Malden: Blackwell Publishing, 2008, DOI: 10.1002/9781444302776, ISBN 978-1-4051-5296-9, ISBN 978-1-4443-0277-6, OCLC 873604136 (ang.).
Loading ...