Adam Kalikst Łukasz Lazarowicz, znany również jako Klamra, Pomorski, Kleszcz, Zygmunt, Jadzik, Grot, Orczyk, Gwóźdź, Aleksander (ur. 14 października 1902 w Berezowicy Małej, zm. 1 marca 1951 w Warszawie) był majorem piechoty Polskich Sił Zbrojnych, żołnierzem SZP, ZWZ i AK, a także Zrzeszenia WiN. Pełnił funkcję zastępcy prezesa IV Zarządu Głównego Zrzeszenia WiN i był działaczem zbrojnego podziemia niepodległościowego. W 2013 roku został pośmiertnie awansowany na stopień podpułkownika.
Życiorys
Był synem Franciszka Lazarowicza oraz Wandy z domu Ojak. Swoją edukację rozpoczął w I klasie Gimnazjum w Zbarażu. W 1919 roku jako ochotnik wstąpił do odrodzonego Wojska Polskiego, gdzie walczył z Ukraińcami na Wołyniu. Następnie kontynuował naukę w Państwowym Gimnazjum im. Króla Stanisława Leszczyńskiego w Jaśle, które ukończył w 1921 roku, zdając maturę. W 1920 roku ponownie zgłosił się do Wojska Polskiego i brał udział w wojnie z bolszewikami, gdzie walczył m.in. w rejonie Chorzel i został ranny pod Ostrołęką. Po zakończeniu działań wojennych wrócił do gimnazjum i w 1921 roku zdał maturę. Rozpoczął studia na Wydziale Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, a w 1931 roku ukończył kurs podchorążych piechoty. 1 września 1931 roku został mianowany podporucznikiem rezerwy piechoty. W 1934 roku został zweryfikowany na tym stopniu z lokatą 392 w korpusie oficerów piechoty, z przydziałem mobilizacyjnym do 20 pułku piechoty Ziemi Krakowskiej. W 1936 roku awansował na porucznika, jednak z powodu choroby został zwolniony z wojska i objął stanowisko kierownika szkoły w Gumniskach.
Podczas kampanii wrześniowej w 1939 roku został zmobilizowany i wyznaczony na ostatniego komendanta miasta Dębica. Po ewakuacji garnizonu przyłączył się do jednostek walczących w rejonie Rawy Ruskiej, gdzie dowodził kompanią.
W październiku 1939 roku powrócił do Gumnisk koło Dębicy, gdzie ponownie objął funkcję kierownika szkoły. Równocześnie zaangażował się w działalność konspiracyjną, najpierw w ramach Służby Zwycięstwu Polski, a następnie Związku Walki Zbrojnej. W 1940 roku został komendantem placówki, a później Obwodu Dębica ZWZ-AK, którym kierował do wiosny 1944 roku. W tym czasie znacząco rozbudował obwód, przenosząc jego siedzibę z miasta do Gumnisk. Niemcom nie udało się odkryć tej komendy do końca wojny. Powołał 10 nowych placówek ZWZ w powiecie, w tym m.in. w Dębicy o kryptonimie „Działo”, w Pilźnie – „Pocisk”, w Ropczycach – „Ropa” oraz „Rakieta”, a także inne w różnych miejscowościach. Obwód Dębica pod jego dowództwem osiągnął najwyższy poziom organizacyjny, wyszkolenia i gotowości bojowej wśród wszystkich obwodów Inspektoratu Rzeszowskiego AK. W 1943 roku awansował na kapitana, a w 1944 roku na majora. Jego największym sukcesem było współudział w rozpracowaniu niemieckiej broni rakietowej V-2 na poligonie doświadczalnym w rejonie Blizny koło Dębicy. Wiosną 1944 roku objął stanowisko zastępcy inspektora Inspektoratu Rzeszów AK. W czasie akcji „Burza” dowodził 5 pułkiem strzelców konnych AK, liczącym około 1200 żołnierzy. Za wsparcie wojsk sowieckich otrzymał Order Czerwonej Gwiazdy, którego jednak nie przyjął.
W lutym 1945 roku przybył do Rzeszowa, gdzie został kierownikiem Okręgu Rzeszowskiego WiN, a następnie Okręgu Wrocławskiego. W grudniu 1946 roku mianowany został zastępcą Prezesa IV Zarządu Głównego WiN, ppłk. Łukasza Cieplińskiego (ps. Ostrowski, Bogdan, Ludwik, Pług). 5 grudnia 1947 roku został aresztowany przez UB w Żninie. Po brutalnym śledztwie, w październiku 1950 roku, Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie skazał go na czterokrotną karę śmierci oraz 33 lata pozbawienia wolności. Zginął 1 marca 1951 roku, zostając zamordowany strzałem w tył głowy w więzieniu mokotowskim.
Jego syn, Zbigniew (ur. 27 kwietnia 1925), dowodził plutonem AK podczas akcji „Burza”. Natomiast wnuk, Romuald (ur. 11 sierpnia 1953), syn Zbigniewa, był jednym z najaktywniejszych działaczy Solidarności Walczącej. Obaj potomkowie mjr. „Klamry” zamieszkują Wrocław. Córka Adama Lazarowicza, Danuta (po mężu Iwan) także działała w Armii Krajowej.
Upamiętnienie
Symboliczny grób Adama Lazarowicza znajduje się na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie w Kwaterze „Na Łączce”, jak również na Cmentarzu Wojskowym w Dębicy.
W 1992 roku Sąd Warszawskiego Okręgu Wojskowego unieważnił wyrok z 1951 roku, uznając, że działalność mjr. A. Lazarowicza miała na celu odzyskanie przez Polskę niepodległości.
Imieniem Adama Lazarowicza nazwano Publiczne Gimnazjum w Gumniskach, gdzie odsłonięto pamiątkową tablicę honorującą majora. Po likwidacji gimnazjum w 2018 roku, imię to przejęła szkoła podstawowa w Gumniskach.
W Dębicy, w rejonie działalności majora, w 1993 roku nadano ulicy imię Adama Lazarowicza.
W 2009 roku ukazała się książka „Klamra – mój ojciec” autorstwa Zbigniewa Lazarowicza. Na podstawie tej publikacji w 2013 roku powstał fabularyzowany film dokumentalny o Adamie Lazarowiczu pt. „Klamra. W przedsionku śmierci” z Mariuszem Bonaszewskim w roli głównej.
1 marca 2013 roku, w związku z obchodami Narodowego Dnia Pamięci Żołnierzy Wyklętych, Minister Obrony Narodowej Tomasz Siemoniak awansował go pośmiertnie do stopnia podpułkownika.
17 listopada 2013 roku, w ramach odsłoniętego Pomnika Żołnierzy Wyklętych w Rzeszowie, ustanowiono popiersie Adama Lazarowicza.
W 2016 roku rondo w Jaśle otrzymało imię Adama Lazarowicza.
W 2014 roku powstał film dokumentalny „WiN. Ostatnia Nadzieja” w reżyserii Sławomira S. Górskiego, który poświęcony był m.in. postaci Adama Lazarowicza „KLAMRY”. Film zdobył nagrodę specjalną na Festiwalu Filmów w Niepokalanowie w 2015 roku, a w tym samym roku uzyskał prestiżową Nagrodę Główną – Złoty Opornik na VII Festiwalu Filmów Dokumentalnych „Niepokorni, Niezłomni, Wyklęci” w Gdyni.
Odznaczenia
1 marca 2010 roku, razem z trójką innych żołnierzy wyklętych straconych tego samego dnia, Józefem Batorym, Franciszkiem Błażejem i Mieczysławem Kawalcem, został pośmiertnie odznaczony przez Prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski za wybitne zasługi dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej.
Przypisy
Bibliografia
Rocznik Oficerski Rezerw 1934. Warszawa: Ministerstwo Spraw Wojskowych, 1934.
Adam Lazarowicz w: Konspiracja i opór społeczny w Polsce 1944–1956. Słownik biograficzny, t. 2, Kraków-Warszawa-Wrocław 2004, ISBN 83-89078-47-3, s. 288–292.