Able Archer 83
Able Archer 83 (ang. sprawny łucznik) to kryptonim manewrów wojskowych organizowanych przez NATO, które miały miejsce w Europie w dniach od 2 do 11 listopada 1983 roku. Celem ćwiczeń było przetestowanie procedur związanych z uruchomieniem taktycznej broni jądrowej. W ramach tych działań wprowadzono nowy format szyfrowanej komunikacji, wprowadzono ciszę radiową oraz symulowano alarm DEFCON 1. W ćwiczeniach uczestniczyli także liderzy europejskich krajów.
Realizm tych manewrów, w połączeniu z pogarszającymi się relacjami między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim oraz planowanym rozmieszczeniem pocisków balistycznych Pershing II w Europie, spowodował, że niektórzy w ZSRR zaczęli wierzyć, iż Able Archer 83 to rzeczywisty atak jądrowy. W odpowiedzi Sowieci postawili w stan gotowości swoje siły jądrowe oraz jednostki powietrzne w NRD i Polsce. Kryzys zakończył się jednak po zakończeniu ćwiczeń, czyli 11 listopada.
Wprowadzenie
Operacja RJaN
Najważniejszym wydarzeniem, które przyczyniło się do wzrostu obaw przed wojną związanych z Able Archerem, było spotkanie oficerów KGB w maju 1981 roku, podczas którego Leonid Breżniew i Jurij Andropow ogłosili, że Amerykanie potajemnie szykują atak jądrowy na ZSRR. W odpowiedzi na to zagrożenie Andropow ogłosił rozpoczęcie operacji RJaN (ros. РЯН), co oznacza „Rakietowy Atak Nuklearny” (Ракетное Ядерное Нападение).
Była to największa operacja wywiadowcza ZSRR w czasie pokoju, która miała na celu monitorowanie osób decydujących o rozpoczęciu ataku jądrowego, personelu technicznego oraz obiektów, z których mógłby być przeprowadzony atak. Agenci mieli meldować o wszelkich, nawet najbardziej nieprawdopodobnych, alarmujących sytuacjach. Głównym celem operacji RJaN było wczesne wykrycie zamiaru przeprowadzenia ataku jądrowego oraz jego zapobieżenie, a także osobista paranoja Andropowa, który wierzył, że amerykański atak jest tylko kwestią czasu.
Przyczyny rozpoczęcia operacji RJaN pozostają nieznane. Oleg Gordijewski sugeruje, że mogło to być wynikiem połączenia „sowieckiej paranoi” z „reaganowską retoryką”. Breżniew i Andropow, będący „bardzo staromodni i podatni na wpływy komunistycznych dogmatów”, naprawdę wierzyli, że Ronald Reagan mógłby nacisnąć atomowy guzik, prowadząc ZSRR do zniszczenia. Historyk Benjamin B. Fischer wymienia kilka okoliczności, które mogły przyczynić się do operacji RJaN, w tym rozpoczęcie operacji psychologicznej PSYOP krótko po objęciu przez Reagana prezydentury.
PSYOP
Operacje psychologiczne rozpoczęły się w połowie lutego 1981 roku i trwały aż do 1983 roku. Obejmowały potajemne manewry morskie na Morzu Norweskim, Morzu Barentsa, Morzu Czarnym oraz Morzu Bałtyckim, podczas których okręty NATO wykazywały, jak blisko mogą podejść do kluczowych radzieckich baz morskich. W manewrach brały również udział amerykańskie bombowce, które w ostatniej chwili wycofywały się z radzieckiej przestrzeni powietrznej, co miało miejsce kilka razy w tygodniu. Celem tych działań było zarówno przetestowanie wrażliwości radzieckich radarów, jak i pokazanie możliwości amerykańskich sił zbrojnych w zakresie wojny atomowej.
Dr William Schneider, były podsekretarz stanu, wspominał, że „to rzeczywiście do nich docierało. Nie wiedzieli, o co w tym chodziło. Eskadra leciała prosto w kierunku radzieckiej przestrzeni powietrznej, radary się rozświetlały, jednostki były stawiane w stan gotowości bojowej. A potem, w ostatniej chwili, eskadra odbijała i wracała do domu”.
KAL 007
Chociaż działania w ramach PSYOP były ściśle tajne, atak radzieckiej obrony powietrznej na koreański samolot pasażerski 1 września 1983 roku, który Ronald Reagan nazwał „aktem barbarzyństwa”, przyciągnął ogromną uwagę mediów i pogorszył stosunki między supermocarstwami, co doprowadziło do zakazu lotów Aerofłotu nad terytorium USA. Incydent ten jest silnie związany z ćwiczeniami Able Archer 83.
Po pierwsze, Sowieci, prawdopodobnie w wyniku operacji PSYOP, zaczęli szczególnie uważać na swoją przestrzeń powietrzną. Po drugie, ich systemy rozpoznania satelitarnego były nieefektywne, nie potrafiły odróżnić samolotu cywilnego od wojskowego ani rozpoznać amerykańskiego uderzenia jądrowego. Incydent ten ujawnił również, że w ZSRR byli ludzie, którzy bez wahania podejmowali decyzję o otwarciu ognia. Reagan w swoich pamiętnikach pisał: „Jeśli, jak spekulowali niektórzy, radzieccy piloci pomylili samolot pasażerski z wojskowym, to czy potrzebna była wielka wyobraźnia, by pomyśleć o radzieckim wojskowym z palcem blisko atomowego guzika popełniającym jeszcze tragiczniejszy błąd?”
Wyścig zbrojeń
23 marca 1983 roku Reagan zaprezentował propozycję Strategicznej Inicjatywy Obronnej, znaną jako „Gwiezdne wojny”. Podczas gdy amerykański prezydent uważał tę Inicjatywę za zabezpieczenie przed wojną jądrową, przywódcy ZSRR postrzegali ją jako znaczące odejście od polityki równowagi sił i początek militaryzacji przestrzeni kosmicznej w kontekście wyścigu zbrojeń. Andropow oskarżył Reagana o „opracowywanie planów rozpoczęcia wojny nuklearnej w najlepszy sposób, mając nadzieję na zwycięstwo”.
Mimo radzieckich protestów dotyczących programu „Gwiezdnych wojen”, największym zagrożeniem podczas Able Archer 83 okazało się zatwierdzenie przez NATO w 1979 roku rozmieszczenia w Europie Zachodniej rakiet balistycznych średniego zasięgu Pershing II, jako odpowiedzi na radzieckie rakiety SS-20, również średniego zasięgu, rozmieszczone wzdłuż zachodnich granic ZSRR. Pershingi stanowiły poważne zagrożenie dla Sowietów, gdyż mogły niszczyć „twarde cele”, takie jak podziemne silosy rakiet balistycznych czy bunkry dowodzenia. Co więcej, wystrzelone z RFN, mogły osiągnąć swoje cele w zaledwie cztery do sześciu minut. To skłoniło radzieckich dowódców do przekonania, że jedynym sposobem na przetrwanie ataku pershingów jest ich uprzedzenie. Ta obawa, zdaniem Benjamina B. Fischera, była ściśle związana z operacją RJaN.
Ćwiczenia Able Archer 83
2 listopada 1983 roku, gdy radziecki wywiad próbował wykryć oznaki wrogiego ataku atomowego, NATO rozpoczęło symulację. Ćwiczenia, znane jako Able Archer, objęły całą Europę i symulowały zachowanie europejskich dowództw oraz systemów komunikacyjnych w warunkach wojny jądrowej. Prawdopodobnie wykorzystano tutaj plan SIOP (Pojedynczy Zintegrowany Plan Operacyjny, ang. Single Integrated Operational Plan), w którym wymieniono 25 tysięcy celów wojskowych, 15 tysięcy celów przemysłowych oraz 500 celów związanych z radzieckim dowództwem. Niektórzy dowódcy, ze względu na wydarzenia poprzedzające ćwiczenia oraz ich realistyczną naturę, wierzyli, że Able Archer to przykrywka dla rzeczywistego ataku. Telegram KGB z 17 lutego opisywał jeden z prawdopodobnych scenariuszy:
„W obliczu faktu, iż działania związane ze Stanem Pomarańczowym [atak jądrowy w 36 godzin] muszą być przeprowadzone w warunkach najwyższej tajności (pod przykrywką manewrów, treningów itd.) w najkrótszym możliwym czasie, bez ujawniania zawartości planów operacyjnych, jest wysoce prawdopodobne, że system alarmu bojowego może być użyty do przygotowania zaskakującego RJAN-u [ataku jądrowego] w okresie pokoju.”
17 lutego 1983 roku KGB przydzieliło swoim agentom zadanie monitorowania prawdopodobnych oznak ataku jądrowego. Mieli obserwować wszelkie zachowania osób związanych z podejmowaniem decyzji o atakach jądrowych, personelu technicznego oraz systemów łączności. Ponieważ Able Archer symulował warunki wojny jądrowej, prawdopodobnie brali w nim udział także pracownicy zaplecza technicznego, których wymienia wspomniana nota. Co więcej, w ćwiczeniach uczestniczyli (choć nie jednocześnie) premier Margaret Thatcher oraz kanclerz Helmut Kohl. Planowano także udział prezydenta Reagana, wiceprezydenta George’a Busha oraz sekretarza obrony Caspara Weinbergera, jednak Robert McFarlane, doradca ds. bezpieczeństwa narodowego, zablokował ten udział, by uniknąć potencjalnych konsekwencji.
Innym „zwiastunem” wojny, który mógł zostać dostrzeżony przez radzieckich analityków, był wzrost liczby szyfrowanych wiadomości między Wielką Brytanią a Stanami Zjednoczonymi. Według ich wywiadu „tak zwane konsultacje nuklearne w NATO są prawdopodobnie jednym z etapów bezpośrednich przygotowań wroga do RJAN-u”. Dla Sowietów, tak intensywny przepływ komunikatów na miesiąc przed rozpoczęciem Able Archer mógł wydawać się właśnie takim „przygotowaniem”. W rzeczywistości miał on jednak związek z amerykańską inwazją na Grenadę – wyspę, której nominalną władczynią była królowa Elżbieta II.
Kolejną zaskakującą kwestią dla agentów KGB była komunikacja NATO podczas ćwiczeń. Nota z 17 lutego 1983 roku zawierała następujące stwierdzenie:
„Było sprawą najwyższej wagi, by obserwować funkcjonowanie sieci i systemów komunikacyjnych, jako że poprzez nie przechodzą informacje o intencjach wroga i – przede wszystkim – jego planach użycia broni jądrowej oraz ich praktycznej realizacji. Ponadto zmiany w metodzie operowania systemami komunikacji i poziomie obsadzenia mogą same w sobie wskazywać na stan przygotowywania do RJAN-u.”
Sowiecki wywiad potwierdzał te podejrzenia, przedstawiając raporty, że NATO rzeczywiście stosowało nigdy wcześniej niewidziane procedury oraz formaty wiadomości znacznie bardziej skomplikowane niż podczas poprzednich ćwiczeń, co miało wskazywać na bliskość ataku nuklearnego.
Podczas ćwiczeń Able Archer 83 siły NATO symulowały przejście przez wszystkie poziomy alarmu, od DEFCON 5 do DEFCON 1. Mimo że były to tylko symulacje, agenci KGB błędnie uznali je za rzeczywiste. Zgodnie z radzieckim wywiadem, doktryna NATO brzmiała: „Gotowość operacyjna nr 1 ogłaszana jest, kiedy są oczywiste oznaki przygotowywania do rozpoczęcia operacji wojskowych. Uważa się, że wojna jest nieunikniona i może się zacząć w każdej chwili.”
Gdy dowiedzieli się, że amerykańska aktywność jądrowa odzwierciedlała tę, której spodziewano się w przypadku hipotetycznego pierwszego uderzenia, moskiewskie dowództwo KGB 8 lub 9 listopada rozesłało do swoich rezydentur telegram mylnie informujący o alarmie w amerykańskich bazach i gorączkowo dopytujący o dalsze informacje na temat amerykańskiego ataku. Alarm ten zbiegł się dokładnie z siedmio- do dziesięciodniowym okresem, na jaki szacowano odstęp między pierwszymi decyzjami NATO a atakiem.
ZSRR, przekonany, że jedyną szansą na przetrwanie NATO-wskiego uderzenia jest jego wyprzedzenie, przygotował swój arsenał jądrowy. CIA odnotowała aktywność w Bałtyckim Okręgu Wojskowym oraz w Czechosłowacji, stwierdzając, że zdolne do przenoszenia broni jądrowej samoloty w Polsce i Niemczech zostały postawione „w stan wysokiej gotowości”. Były analityk CIA Peter Vincent Pry posunął się jeszcze dalej w swoich przypuszczeniach, twierdząc, że te samoloty były tylko wierzchołkiem góry lodowej, a silosy z międzykontynentalnymi rakietami balistycznymi również były gotowe do odpalenia.
Sowieckie obawy zakończyły się wraz z ćwiczeniami Able Archer 11 listopada. Dowiedziawszy się o nich za pośrednictwem podwójnego agenta MI6, Olega Gordijewskiego, Ronald Reagan skomentował: „Nie wiem, jak mogli w to uwierzyć, ale to jest coś do przemyślenia.”
Reakcja Związku Radzieckiego
Oleg Gordijewski, podwójny agent KGB w Londynie, jest jedynym radzieckim źródłem publicznie dostępnych informacji na temat Able Archer 83. Agenci KGB, tacy jak Oleg Kaługin i Jurij Szwiec, w swoich publikacjach odnosili się jedynie do operacji RJaN. Warto zauważyć, że Gordijewski i inni agenci wywiadu państw Układu Warszawskiego nie wierzyli w możliwość amerykańskiego ataku. Niemniej jednak informowali o tym, co kazano im obserwować, a nie o swoich własnych przypuszczeniach. Ta słabość radzieckiego systemu wywiadowczego, określana przez Gordijewskiego jako cykl wywiadowczy, potęgowała strach przed amerykańską agresją jądrową.
Żaden prominentny radziecki polityk nigdy publicznie nie odniósł się do Able Archer 83. Marszałek Siergiej Achromiejew, w 1983 roku szef głównego dyrektoriatu operacyjnego Sztabu Generalnego, powiedział historykowi Donowi Oberdorferowi, że nigdy nie słyszał o Able Archer. Brak publicznej reakcji ZSRR na temat ćwiczeń skłonił niektórych historyków, w tym Fritza W. Ermartha, do wniosku, że Sowieci nie postrzegali Able Archer 83 jako bezpośredniego zagrożenia dla ZSRR i sami nie dążyli do konfrontacji z USA.
Reakcja Stanów Zjednoczonych
W maju 1984 roku specjalista CIA Fritz W. Ermarth w swojej pracy „Implikacje ostatnich radzieckich aktywności militarno-politycznych” stwierdził: „głęboko wierzymy, iż radzieckie działania nie są inspirowane autentycznym zagrożeniem nieuchronnego konfliktu ze Stanami Zjednoczonymi, a radzieccy przywódcy takiego zagrożenia nie dostrzegają.” Robert M. Gates, zastępca dyrektora ds. wywiadu podczas Able Archera 83, opublikował swoje przemyślenia na temat tych ćwiczeń, podsumowując:
„Informacje na temat dziwnego i niezwykle pokręconego stanu umysłu radzieckich przywódców w tamtych czasach, które wyłaniają się od czasu upadku ZSRR, sprawiają, że myślę, iż jest możliwe – przy wszystkich innych wydarzeniach roku 1983 – że naprawdę myśleli, że atak NATO był co najmniej możliwy i że podjęli działania, by zwiększyć swoją gotowość militarną. […] Może nie myśleli, że atak ze strony NATO jest nieunikniony, ale wydaje się, że wierzyli, iż sytuacja jest bardzo niebezpieczna. A amerykański wywiad nie uchwycił prawdziwej wielkości ich lęku.”
Następstwa
Able Archer 83 był ostatnim przypadkiem bezpośredniego zagrożenia nuklearnym konfliktem zbrojnym w czasie zimnej wojny. W 1983 roku USA, pod przywództwem Ronalda Reagana, prowadziły intensywne zbrojenia, które trwały aż do drugiej połowy lat 80. W ZSRR, pogarszający się stan zdrowia Konstantina Czernienki doprowadził do objęcia najwyższego stanowiska przez Michaiła Gorbaczowa w 1985 roku. Jego polityka wewnętrzna i programy reformatorskie, w szczególności Głasnost i Pieriestrojka, stały się motorami napędowymi wydarzeń, które ostatecznie doprowadziły do rozpadu ZSRR w 1991 roku.
Zobacz też
Stanisław Pietrow
Przypisy
Bibliografia
Christopher Andrew i Oleg Gordijewski: KGB: The Inside Story of Its Foreign Operations from Lenin to Gorbachev. Harpercollins, 1992. Brak numerów stron w książce
Christopher Andrew i Oleg Gordijewski, red.: Comrade Kryuchkov’s Instructions: Top Secret Files on KGB Foreign Operations, 1975-1985. Stanford UP, 1993. Brak numerów stron w książce
Benjamin B. Fischer: A Cold War Conundrum. History Staff Center for the Study of Intelligence, 2005-12-29. [dostęp 2011-09-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-01-14)].
Sontag Sherry, Drew Christopher, Drew Annette: Blind Man’s Bluff; The Untold Story of American Submarine Espionage. Nowy Jork: Public Affairs, 1998. ISBN 1-891620-08-8. Brak numerów stron w książce
Beth A. Fischer: The Reagan Reversal Foreign Policy and the End of the Cold War. University of Missouri Press, 2000. Brak numerów stron w książce
Robert M. Gates: From the Shadows: The Ultimate Insider’s Story of Five Presidents and How They Won the Cold War. Nowy Jork: Simon & Schuster, 1996. Brak numerów stron w książce
Zeznanie Olega Gordijewskiego przed Kongresem, House Committee on Armed Services, Subcommittee of Military Research and Development, Hearing on Russian Threat Perceptions and Plans for U.S. Sabotage, 106. Kongres, 1. sesja, 26.10.1999.
Peter Vincent Pry: War Scare: Russia and America on the Nuclear Brink. Westport, Connecticut: Praeger, 1999. Brak numerów stron w książce
Don Oberdorfer: From the Cold War to a New Era: The United States and the Soviet Union, 1983-1991. Baltimore: Johns Hopkins UP, 1998. Brak numerów stron w książce
Ronald Reagan: An American Life. Nowy Jork: Simon and Schuster, 1990. Brak numerów stron w książce
