15 Wielkopolski pułk artylerii ciężkiej (15 pac) to jednostka artylerii ciężkiej Wojska Polskiego w okresie II Rzeczypospolitej, która brała udział w wojnie polsko-bolszewickiej.
Wiosną 1919 roku rozpoczęto formowanie brygad artylerii dla dywizji piechoty. Brygada składała się z dowództwa, pułku artylerii polowej oraz pułku artylerii ciężkiej, który miał formę dywizjonu trzybateryjnego. Drugi dywizjon pułku artylerii ciężkiej był przeznaczony do rezerwy artylerii Naczelnego Dowództwa.
Opracowany w październiku plan rozbudowy artylerii przewidywał, że do 31 grudnia 1919 roku zakończona zostanie organizacja baterii oraz dowództw formowanych w kraju przez baterie zapasowe pułków artylerii.
Formowanie i walki I dywizjonu
I dywizjon rozpoczął formowanie w lutym 1919 roku na Sołaczu. Dowództwo objął kpt. Adam Biskupski. 2 baterią dowodził por. Czabajski, a 3. – ppor. Pietruszyński. 1. bateria została sformowana dopiero w sierpniu, a jej dowództwo objął ppor. Leon Fritz. Baterie 1. i 2. były wyposażone w niemieckie 15 cm haubice, natomiast 3. bateria była uzbrojona w rosyjskie 3-calowe armaty.
Walki 2 baterii
2 bateria jako pierwsza wyruszyła na front przeciwukraiński i od 18 marca brała udział w działaniach mających na celu przywrócenie łączności ze Lwowem. Wspierała piechotę ogniem podczas walk pod Milatynem i Barem, w rejonach Wołczuch, Dolinian, Henrykówki oraz Dobrzan. Od 19 kwietnia jednostka walczyła pod Lwowem, gdzie w rejonie Basiówki unieruchomiła ukraiński pociąg pancerny. Od 15 maja wspierała ofensywę Grupy Wielkopolskiej, biorąc udział w walkach pod Romanowem, Mikołajowem, Budnikami oraz Piasecznem, gdzie rozbiła kolumnę ukraińską w rejonie Rozwarowa i zneutralizowała baterię artylerii. Po odrzuceniu Ukraińców za Zbrucz, na koniec maja bateria powróciła do Poznania.
30 lipca 2 bateria ponownie wyruszyła na front, tym razem przeciwko bolszewikom. Od 3 sierpnia uczestniczyła w ofensywie na Mińsk i Bobrujsk. W walkach pod Ihumeniem zajęła stanowiska ogniowe pod ostrzałem karabinów maszynowych, wspierając polską piechotę i przyczyniając się do zdobycia miasta. Następnie nad Mołczanką rozbiła silny sowiecki punkt oporu, otwierając drogę dla piechoty do Bobrujska. Po zdobyciu miasta, bateria wspierała obronę przyczółka mostowego. 28 września brała udział w wypadzie za Ołę, gdzie stoczyła zaciętą bitwę pod Rynią. 8 listopada powróciła do Poznania.
Działania dywizjonu
W zimie 1919 roku dywizjon stacjonował na Sołaczu. 19 grudnia został przetransportowany do Scibórza, gdzie działał jako artyleryjskie wsparcie przed ewentualnymi niemieckimi działaniami. Kilka tygodni później powrócił do Poznania.
W kwietniu, jako I/15 pac, dywizjon wyruszył w składzie 15 Dywizji Piechoty na Wołyń. Po wyładunku w Sławucie, maszerował przez Miropol i Cudno do Berdyczowa. Tam skutecznie udaremnił ucieczkę kilku sowieckim pociągom załadowanym materiałem wojennym. W dalszych walkach brała udział jedynie 3 bateria, broniąca kijowskiego przyczółka mostowego, podczas gdy pozostałe baterie pozostawały w odwodzie w Berdyczowie. 24 maja dywizjon odjechał na białoruski kierunek operacyjny, mając za zadanie obronę zagrożonego Mińska Litewskiego. 30 maja przewieziono go do Krzywic, skąd rozpoczęła się polska kontrofensywa. Po odrzuceniu przeciwnika za Berezynę, przez kolejny miesiąc trwały walki pozycyjne.
4 lipca rozpoczęła się wielka ofensywa wojsk Frontu Zachodniego pod dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego. 1 bateria uczestniczyła w odparciu silnego natarcia w rejonie Mostyszcza. Następnego dnia rozpoczęła odwrót, staczając po drodze szereg walk z piechotą i kawalerią przeciwnika. Na początku sierpnia 1 bateria zajmowała stanowiska ogniowe w rejonie Zakręt, 2 bateria w rejonie Palenicy, a 3 bateria w Sulejówku. W tym czasie doszło do rozwiązania 15 pułku artylerii ciężkiej i utworzenia „samodzielnego” 15 dywizjonu artylerii ciężkiej, w skład którego weszły wszystkie trzy baterie dotychczasowego I/15 pac. W trakcie bitwy o przedmoście warszawskie, 1 bateria wspierała piechotę w walkach o Mińsk Mazowiecki, będąc w odwodzie. Podczas polskiej kontrofensywy 15 dac ścigał przeciwnika w kierunku Kolna. Po zmuszeniu oddziałów III Korpusu Konnego Gaja-Gaja do przekroczenia granicy Prus Wschodnich, dywizjon zgrupował się w rejonie Kleszczel. Po krótkim odpoczynku 15 dac (bez 3 baterii, która przechodziła kwarantannę tyfusową) brał udział w walkach w rejonie Bojary–Szurycze–Łaszczewicze–Bortniki oraz Widzejek.
23 września dywizjon wyruszył znad Swisłoczy do Wołkowyska, gdzie piechota opanowała miasto z marszu. Początkowo miasto zostało odzyskane, jednak silny sowiecki kontratak następnego dnia doprowadził do zaciętych walk o jego utrzymanie. W trakcie walk 1 bateria straciła trzy działa, a polskie oddziały wycofały się za Roś. Po kilku dniach Sowieci zostali zmuszeni do odwrotu, a Wołkowysk ponownie znalazł się w polskich rękach. Był to ostatni epizod wojenny samodzielnego 15 dywizjonu artylerii ciężkiej. Po podpisaniu rozejmu, dywizjon został skierowany na odpoczynek do rejonu Baranowicz, a pod koniec grudnia przetransportowany do Bydgoszczy.
Formowanie i walki II dywizjonu
14 lutego 1919 roku na Sołaczu w Poznaniu utworzono II dywizjon Wielkopolskiego pułku artylerii ciężkiej. Dowództwo objął kpt. Heinrich, a adiutantem został ppor. Łakiński. Wśród żołnierzy znaleźli się wyszkoleni artylerzyści byłej armii pruskiej. 2 marca powstała 4 bateria pod dowództwem por. Ceptowskiego, w której służyli oficerowie: ppor. Pfont oraz ppor. Jankowski. 19 maja bateria wymaszerowała na front zachodni. 31 maja na front wysłano kolejną – 5 baterię dowodzoną przez por. Górskiego, a 1 czerwca dołączyła 6 bateria pod dowództwem por. Bronisława Lipskiego oraz sztab dywizjonu z dowódcą – kpt. Lewalskim. Dywizjon był uzbrojony w rosyjskie 152,4 mm haubice. Baterie rozmieszczono w następujących lokalizacjach: 4 bateria pod Inowrocławiem, 5. pod Nakłem i Czarnkowem, a 6 bateria pod Smogolem. Na froncie baterie nie prowadziły działań bojowych. Po likwidacji frontu zachodniego dywizjon skierowano do Bydgoszczy, gdzie przezbrojono go w sprzęt francuski i przemianowano na II dywizjon 15 Wielkopolskiego pułku artylerii ciężkiej. 24 maja 1920 roku II/15 pac (bez 6 baterii) został przydzielony do Armii Rezerwowej gen. Sosnkowskiego i wysłany na front przeciwbolszewicki. Baterie zostały wyładowane z transportów kolejowych w Nowoświęcianach i działały wspólnie pod dowództwem por. Ceptowskiego na kierunku Debeszki, Woropajew, Głębokie, Sawinki, Kukry oraz Marków. Po załamaniu sowieckiej ofensywy i wyparciu nieprzyjaciela za Berezynę i Autę, obie baterie odeszły na wypoczynek do Głębokiego. 4 lipca rozpoczęła się wielka sowiecka ofensywa wojsk Frontu Zachodniego. W tej sytuacji 5 bateria ppor. Antoniego Kocimskiego wróciła na front, wspierając piechotę pod Bortnikami. Niemniej jednak, polskie oddziały, rozrzucone wzdłuż linii frontu, nie były w stanie powstrzymać uderzeń wojsk sowieckich i rozpoczęły odwrót. 5 bateria wycofywała się w składzie 17 pac, przechodząc przez Sołę, Bohdanów oraz Michałowszczyznę. W trakcie walk straciła wiele koni oraz część sprzętu, a żołnierze byli bardzo wyczerpani. Kontynuowała wycofanie przez Lidę, Grodno, Białystok do Ostrowa, a następnie, wspólnie z rezerwową II Brygadą Piechoty, przez Wyszków do Zegrza. W czasie sowieckiej ofensywy 4 bateria oczekiwała w Głębokiem na nowe działa, gdzie doszło do walki wręcz z nacierającymi Sowietami. Bateria poniosła straty w ludziach i koniach. Po walce wycofała się przez Mołodeczno, Lidę, Grodno, Zambrów do Poryty, skąd transportem kolejowym (wraz ze sztabem dywizjonu) udała się do Bydgoszczy.
W bitwie warszawskiej 5 bateria ppor. Kocimskiego od 7 sierpnia zajmowała stanowiska na północ od Zegrza, wchodząc w skład grupy artylerii ppłk. Podonowskiego. Od 13 sierpnia ostrzeliwała nieprzyjaciela w rejonie Serocka. Po zdobyciu Serocka przez wojska polskie, bateria przeszła do pościgu, a 16 sierpnia dołączyła do niej 6 bateria pod dowództwem por. Bronisława Lipskiego.
Stacjonujące w Bydgoszczy dowództwo 15 Wielkopolskiego pac, nie mając żadnych informacji o 5 baterii, uznało ją za zaginioną i sformowało nową 5 baterię pod dowództwem por. Pinieckiego, uzbrojoną w cztery francuskie 75-milimetrowe armaty polowe. W związku z powstaniem dwóch 5 baterii, dla ich odróżnienia nadano im nazwy: 5 bateria ppor. Kocimskiego oraz 5 bateria por. Pinieckiego. Nowo utworzona 5 bateria por. Pinieckiego wyruszyła 12 sierpnia forsownym marszem w kierunku Płocka.
30 Syberyjski dac
Po zakończeniu działań wojennych w Bydgoszczy nastąpiła częściowa reorganizacja dywizjonu. 5 bateria ppor. Kocimskiego została włączona do 4 baterii, podczas gdy bateria porucznika Pinieckiego pozostała nadal 5 baterią. Dywizjon z Bydgoszczy został przetransportowany do Starogardu, gdzie przemianowano go na 30 Syberyjski dywizjon artylerii ciężkiej. We wrześniu 1921 roku dywizjon wysłano do Białej Podlaskiej, a 15 listopada 1921 roku przeszedł na stałe miejsce postoju do Siedlec, jako II dywizjon 9 pułku artylerii ciężkiej, zachowując numerację poszczególnych baterii.
Żołnierze pułku
Przypisy
Bibliografia
Artemi Andzaurow: Zarys historii wojennej 9-go pułku artylerii ciężkiej. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Józef Baran: Zarys historii wojennej 8-go pułku artylerii ciężkiej. Warszawa: Zakłady Graficzne „Polska Zjednoczona”, 1930, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
Wiktor Brummer, Wacław Zawadzki. Spis byłych oddziałów Wojska Polskiego. „Przegląd Historyczno-Wojskowy”. 2 (183), 2000. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona. ISSN 1640-6281.
Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko-rosyjskiej 1919–1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
Andrzej Szczepański: 9 Pułk Artylerii Ciężkiej. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 1998, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej, zeszyt nr 67. ISBN 83-87103-57-8.
Piotr Zarzycki: 8 Pułk Artylerii Ciężkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt nr 120. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2000. ISBN 83-87103-80-2.