-sk

-sk to przyrostkowy formant przymiotnikowy, który wskazuje na przynależność do czegoś. Jest on charakterystyczny dla słowiańskich nazw przestrzennych i miejscowych, a także dla polskich nazwisk.

Formy oraz pochodzenie

Formant -sk jest kontynuacją prasłowiańskiego *-ьskъ i występuje w wielu językach słowiańskich, w tym w języku polskim. Jego źródłem jest pierwotny sufiks praindoeuropejski *-iskos, a można go również odnaleźć w językach germańskich (pgerm. *-iskaz > ang. -ish, niem. -isch, skand. -(i)sk) oraz bałtyckich.

W polskim nazewnictwie formant -sk przyjmuje różne rodzaje, w tym niezłożoną formę rodzaju nijakiego -sko, a także formy rodzaju męskiego -ski oraz żeńskiego -ska. Użyty jest także w przymiotnikach „mę-ski” oraz „żeń-ski”, które wywodzą się z prasłowiańskich *mąž-ьskъ-jь oraz *žen-ьskъ-jь. W polskim -sk ma również wiele oboczności, takich jak -ck, -cko, -zk, -zko, -sc, -zc itp.

W wyniku procesów lingwistycznych formant -sk wykazuje dużą produktywność w językach słowiańskich, występując w licznych nazwach, formach i odmianach, na przykład:

  • -owski: andrzejowski, doktorowski (XV wiek)
  • -iński: dzieciński (dziecinny), macoszyński (macoszyn)
  • -ański: afrykański, zakopiański (zamiast zakopański)
  • -ajski: hawajski, jawajski
  • -ejski: dantejski, europejski
  • -ijski: monachijski, chilijski
  • -eński: genueński, budapeszteński.

W językach germańskich formanty o podobnym etymologicznie pochodzeniu charakteryzują się mniejszą produktywnością, a ich użycie ogranicza się obecnie głównie do derywacji przymiotnikowej (np. ang. Danish „duński” < Dane „Duńczyk” + -ish, niem. deutsch „niemiecki” < pgerm. *þeudō „lud” + *-iskaz). Rzeczownikowe nazwy przestrzenne analogiczne do polskich formacji z sufiksem -isko i podobnymi są obecnie etymologicznie nieprzejrzyste (np. ang. marsh „bagno” < pgerm. *mariskaz „miejsce, gdzie kiedyś stała woda” < *mariz „jezioro, morze” + *-iskaz).

Zastosowanie

Formant -sk oraz jego trzy rodzaje (-ski, -ska, -skie) są wykorzystywane w języku polskim do tworzenia przymiotników przynależnościowych, wskazujących na zależność wobec słowa źródłowego, które pełni funkcję nadrzędną wobec tej końcówki. Dzięki temu przyrostkowi tworzone są słowa określające przymioty i cechy przedmiotów. Dodawany do rzeczowników formuje przymiotniki, takie jak „modelar-ski”, „zielar-ski”, „lniar-ski”.

Formacje odzaimkowe i czasownikowe

W języku staropolskim oraz w polskich gwarach formant ten służył do tworzenia nieużywanych obecnie formacji odzaimkowych, takich jak „moj-ski” czy „twoj-ski”, z których pozostałością jest słowo „swoj-ski”. Wyraz „sk” czasami wykorzystuje się także do tworzenia wyrazów odczasownikowych, jak np. „wścib-ski”, co oznacza „wtrącać się w nie swoje sprawy”.

Nazwy przestrzenne oraz miejscowe

Z pomocą jednej z odmian przyrostka -sk, przybierającej formy -isko, -ysko, -iszcze oraz -yszcze, w tworach odrzeczownikowych i odczasownikowych, tworzy się także terminy oznaczające „miejsce, w którym coś się znajduje lub znajdowało” lub „wydarzenie, które się tam odbywa lub odbywało”. Derywaty z tymi formantami odnoszą się do obszarów, terenów niezamkniętych, związanych z czynnościami lub stanem powstałym w wyniku danego procesu, jak np. „ogn-isko” – miejsce, gdzie jest ogień, „grodz-isko” lub „zamcz-ysko” – lokalizacja obronnego grodziska lub zamku, „pastw-isko” – miejsce wypasania zwierząt, „targow-isko” – miejsce, gdzie odbywają się targi, „cmentarz-ysko” – miejsce, gdzie grzebano zmarłych, „dworz-ysko” – miejsce, gdzie znajduje się stary dwór, „zwal-isko” – miejsce, gdzie spadły skały itp.

Oprócz wielu archaicznych wyrazów, które potwierdzają dawne zastosowanie formantu -sk w słowotwórstwie, metoda ta jest również stosowana współcześnie, np. przy tworzeniu nazw takich jak „kartofl-isko” – miejsce sadzenia kartofli, „lądow-isko”, „wodow-isko”, „łow-isko”, „obozow-isko” – „miejsce lądowania, wodowania, łowienia, obozowania”. Przy pomocy tego formantu tworzone są także neologizmy XX wieku, takie jak „rockow-isko”, które odnosi się do Rockowiska – popularnego festiwalu rockowego, który odbywał się w latach 80. w Łodzi. Nazwa ta oznacza „miejsce, w którym gra się rocka” i najprawdopodobniej jest humorystycznym nawiązaniem do wcześniejszej nazwy „rykowisko” – hałaśliwego miejsca godów jeleni.

Nazwy topograficzne

Pierwotnie przyrostek -sk miał najszersze zastosowanie w tworzeniu nazw miejscowych, które były licznie notowane w Polsce już w dokumentach z XII-XIII wieku. W polskim i ogólnosłowiańskim nazewnictwie jest to formant produktywny dla nazw topograficznych i dzierżawczych, stanowiąc charakterystyczną cechę polskich nazw geograficznych. Oboczności formantu, takie jak -sk, -sko, -ck, -cko oraz -zk, -zko, są typowe dla bardzo starych nazw miejscowych nadawanych miejscowościom w Polsce, np. „Gdańsk” z około roku 1000 oraz „Bużesk”, „Łańsk”, „Wąchock”, „Rajsko”, „Bielsko”, „Kłodzko”, „Radomsko”, „Sławsko”, „Słupsk” itp. Nazwy z XII wieku w Małopolsce i Mazowszu (Busk, Płońsk, Połtowsk, Płock) wskazują na pierwotną granicę występowania formantów „-sk” i „-sko”, która pokrywała się z granicą mazurzenia. Często nazwy miejscowe tworzone z użyciem tego formantu były nazwami odrzecznymi pochodzącymi od rzek, np. Słupsk od rzeki Słupi, Bielsk od Białej oraz Busk od Bugu.

Występowanie formacji słowotwórczych -sk oraz -sko w nazwach miejscowych na terenie Polski badał w dwudziestoleciu międzywojennym polski językoznawca Stanisław Rospond, który zauważył, że forma -sko w XII-XIII wieku była bardziej popularna w Wielkopolsce, podczas gdy formant -sk częściej notowano w Małopolsce. W XIV wieku obecność formy -sko wzrasta w dokumentach na Małopolszczyźnie, stając się dominującą w nazwach miejscowych.

Oprócz Polski, nazwy z końcówką -sk oraz formami pochodnymi -sko, -ska, -ske są charakterystyczne dla wielu miejscowości w innych krajach słowiańskich. Występują licznie na terenie:

  • Białorusi: Bobrujsk, Mińsk, Pińsk, Witebsk
  • Czech: Blansko, Chřibská, Milevsko, Sadská
  • Chorwacji: Imotski, Makarska, Novska, Vrbovsko
  • Rosji: Archangielsk, Czelabińsk, Omsk, Kursk
  • Słowacji: Dunajská Streda, Partizánske, Powaska Bystrzyca, Strážske
  • Ukrainy: Armiańsk, Geniczesk, Ługańsk, Słowiańsk.

Przy użyciu tego przyrostka w języku polskim tworzy się także przymiotniki geograficzne od nazw krajów, regionów, województw, miejscowości oraz ulic, na przykład „wło-ski”, „ateń-ski”, „chrzanow-ski”. Przykładem jest również nazwa kraju „Polska”, która wywodzi się od słowa „pole” – otwartej przestrzeni na danym terytorium. Składa się z dwóch części: nazwy Pol- – „pole”, oznaczającej otwartą przestrzeń lub uprawne pole, oraz przyrostka przymiotnikowego -ska. Nazwa „Polska” to gramatycznie przymiotnik utworzony od rzeczownika „pole” za pomocą przyrostka -sk. Ta końcówka występuje także w rodzimych nazwach innych krajów słowiańskich, np. w czeskiej i słowackiej nazwie „Czech” i „Słowacji” – Česko i Slovensko. W obu tych językach używa się podobnie skonstruowanej nazwy – Polsko dla kraju „Polska”.

Nazwiska

Początkowo formant -sk był używany do tworzenia nazw miejscowych – miast oraz wsi. Dopiero później przymiotniki zawierające ten formant zaczęły służyć do tworzenia polskich nazwisk odmiejscowych. Formant ten w swoich osobowych odmianach rodzaju męskiego -ski oraz żeńskiego -ska jest obecnie charakterystyczny dla polskich nazwisk z końcówką -ski. Proces ten rozpoczął się w późnym średniowieczu i początkowo dotyczył tworzenia nazwisk szlacheckich. Dzięki tej końcówce zaznaczano przynależność do rodowych miast lub wsi. Nazwiska polskiej szlachty, takie jak „Tarnowski”, „Zamojski”, „Sobieski”, „Leszczyński”, oznaczały osoby pochodzące z miejscowości należących do szlachty: Tarnowa, Zamościa, Sobieszyna, Leszna. Od XIV wieku nazwiska tworzone za pomocą formantu -ski stawały się coraz bardziej powszechne, najpierw w Wielkopolsce, na Pomorzu i Mazowszu. Ta zasada tworzenia nazwisk polskich ustaliła się w XVI-XVII wieku, początkowo charakterystyczna dla polskiej szlachty, a z czasem upowszechniła się również w innych stanach społecznych.

Zobacz też

polskie nazwiska

Przypisy

Bibliografia

Rick Derksen: Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon. Leiden: Koninklijke Brill NV, 2008. ISBN 978-90-04-15504-6.

Renata Grzegorczyk: Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia t. I,II. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1999. ISBN 83-01-12829-1.

Kristine Heltberg: Studies on Slavic Derivation. Odense: Syddansk Universitetsforlag, 1970. ISBN 978-87-7492-001-4.

Zenon Klemensiewicz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981. ISBN 83-01-00995-0.

Zenon Klemensiewicz: Historia języka polskiego t. I,II,III. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985. ISBN 83-01-06443-9.

Vladimir Orel: A Handbook of Germanic Etymology. Leiden: Koninklijke Brill NV, 2003. ISBN 90-04-12875-1.

Stanisław Rospond: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1973.

Roland Sussex, Paul Cubberley: The Slavic Languages. Cambridge: Cambridge University Press, 2006. ISBN 978-0-521-22315-7.