!Kung

Język !Kung (!Xuun)

!Kung (!Xuun) to kontinuum językowe, znane również jako Ju, używane w Namibii, Botswanie oraz Angoli przez lud !Kung. Wraz z językiem ǂ’Amkoe tworzy tzw. rodzinę języków Kx’a, która została ustanowiona w 2010 roku.

Język ten charakteryzuje się bogatym zasobem mlasków, przy czym symbol ! w jego nazwie oznacza właśnie taki dźwięk. Pod względem liczby głosek i spółgłoskowych, !Kung jest jednym z najbardziej złożonych języków na świecie.

Jest to język tonalny; na przykład, aby poprawnie wymówić !Xuun (wymowa ǃ͡χu᷄ː̃), należy wykonać dźwięk kliknięcia przed dźwiękiem x, który przypomina dźwięk w szkockim lub niemieckim, a następnie zastosować długą samogłoskę nosową z wysokim tonem wznoszącym.

Użycie języka

Gdyby wszystkie dialekty !Kung traktować jako jeden język, zajmowałby on trzecie miejsce pod względem liczby użytkowników wśród języków khoisan, zaraz po Khoekhoe i Sandawe. Szacuje się, że posługuje się nim około 15 tysięcy osób. Dokładne oszacowanie jest trudne ze względu na rozproszenie ludności po farmach, gdzie ludzie mówią w wielu językach. Brenzinger (2011) podaje następujące dane: 9 tysięcy w Namibii, 2 tysiące w Botswanie, 3,7 tysiąca w Południowej Afryce oraz 1 tysiąc w Angoli.

Do połowy XX wieku dialekty ǃʼOǃKung i Malogi były powszechnie używane w południowej i centralnej Angoli. W późniejszym okresie większość ludu !Kung uciekła przed wojną domową w Angoli do Namibii (głównie do Caprivi Strip), gdzie zostali zrekrutowani do jednostki specjalnej South African Defence Force w walce przeciwko angolskiej armii i SWAPO. Pod koniec południowoafrykańskiej wojny granicznej, ponad tysiąc bojowników oraz ich rodzin zostało przesiedlonych do Schmidtsdrift w Republice Południowej Afryki. Po ponad dekadzie życia w niepewnych warunkach, rząd po-apartheidowy zakupił i dotował ziemię w Platfontein koło Schmidtsdriftu, aby osiedlić lud !Kung.

Dialekty

Najlepiej znane dialekty to Tsumkwe Jul’hoan, Ekoka !Kung, !’O!Kung oraz ǂKxʼauǁʼein.

Bonny Sans i inni klasyfikują warianty !Kung w cztery grupy, z których dwie pierwsze są bardzo podobne:

  • Północny !Kung: Południowa Angola, w rejonie Cunene, Cubango, Cuito oraz rzeki Cuando, z wieloma uchodźcami w Namibii:
    • ǃʼOǃKung
    • Maligo
  • Północno-centralny !Kung: Namibia, pomiędzy rzeką Ovambo a granicą Angoli, w okolicy dopływów rzeki Okavango, od Rundu aż do jeziora Etosza:
    • Tsintsabis
    • Okongo
    • Ovambo
    • Mpunguvlei
    • ǀʼAkhwe (Ekoka)
  • Centralny !Kung: Obszar wokół Grootfontein, Namibii, na zachód od centrum rzeki Omataki oraz na południe od rzeki Ovambo.
  • Południowo-wschodni !Kung: Botswana na wschód od Delty Okawango oraz północno-wschodnia Namibia, od Windhoek do Rundu, Gobabis i Caprivi Strip:
    • Tsumkwe
    • Omatako
    • Kameeldoring
    • Epukiro

Dialekt ǂKxʼauǁʼein był zbyt słabo potwierdzony, aby został sklasyfikowany, jednak uznawany jest za południowo-wschodni.

Heine i Honken (2010) klasyfikują 11 wariantów w trzy gałęzie:

  • Północno-zachodni !Xuun
  • Północny !Xuun
  • Maligo (!xuun, kúándò !xuun „Kwando !Xuun”; SE Angola)
  • ǃʼOǃKung (!ʼo !uŋ „Forest !Xuun”; wschodnia Angola)
  • Zachodni !Xuun
  • (!xūún, !ʼālè !xòān „Valley !Xuun”; rejon Eenhana, północna Namibia)
  • Akhwe (!xūún, ǀʼākhòè !xòān „Kwanyama !Xuun”; Eenhana, północna Namibia)
  • Tsintsabis (!xūún; Tsintsabis, dzielnica Tsumeb, północna Namibia)
  • Kavango !Xuun (!xūún, znany jako dom !xūún „River !Xuun” w Ekoka; zachodni rejon Rundu, północna Namibia oraz Angola i sąsiadujące)
  • Centralny !Xuun
  • Gaub (rejon Tsumeb, północna Namibia)
  • Neitsas (rejon Grootfontein, północna Namibia)
  • Południowo-wschodni !Xuun
  • Juǀʼhoan (ju-|ʼhoan(-si); rejon Tsumkwe, północna Namibia oraz Botswana i sąsiadujące)
  • Dikundu (!xun, ju-|ʼhoa(si); Dikundu, zachodni Caprivi)
  • ǂKxʼauǁʼein (ju-|ʼhoan(-si), !xun, ǂxʼāōǁʼàèn „Northern people”; dystrykt Gobabis, wschodnia Namibia)

Protojęzyk

Ojczysty język, znany jako Proto-Juu lub Proto-!Xuun, posiadał pięć miejsc artykulacji mlasków: zębowy, zadziąsłowy, podniebienny, boczny dziąsłowy i retroflex (*ǃ˞ lub *!!). Mlaski retroflex zanikły w południowo-wschodnich dialektach, takich jak Jul’hoan, jednak wciąż występują w centralnym !Kung.

Przypisy

Linki zewnętrzne

  • Glottolog