? (Tanda Tanya)
? (znany również jako Tanda Tanya, czyli Znak zapytania) to indonezyjski dramat z 2011 roku, który został wyreżyserowany przez Hanunga Bramantyo. W obsadzie znajdują się Revalina Sayuthi Temat, Reza Rahadian, Agus Kuncoro, Endhita, Rio Dewanto oraz Hengky Sulaeman. Film porusza temat różnorodności religijnej w Indonezji, a jego centralną osią są trzy rodziny – buddyjska, muzułmańska i katolicka. Po licznych konfliktach związanych z różnicami religijnymi, rodziny te znajdują wspólne zrozumienie.
Produkcja, czerpiąca z dziecięcych doświadczeń Bramantyo, miała na celu ukazanie islamu z innej perspektywy niż ta radykalna. Mimo problemów ze znalezieniem wsparcia z powodu kontrowersyjnego tematu, Mahaka Pictures zdecydowało się zainwestować w film 5 miliardów rupii indonezyjskich. Prace zdjęciowe rozpoczęły się 5 stycznia 2011 roku w Semarangu.
? odniósł sukces zarówno wśród krytyków, jak i widzów, zdobywając pozytywne recenzje i przyciągając ponad 550 tysięcy widzów. Film był również prezentowany za granicą. Otrzymał dziewięć nominacji do Nagród Citra podczas Indonezyjskiego Festiwalu Filmowego w 2011 roku. Kilka grup muzułmańskich, w tym Front Obrońców Islamu oraz Indonezyjska Rada Ulema, protestowało przeciwko filmowi ze względu na jego pluralistyczny przekaz.
Fabuła
? koncentruje się na relacjach między osobami różnych wyznań w Indonezji, gdzie konflikty na tle religijnym są powszechne. Historia opowiada o trzech rodzinach mieszkańców wioski w Semarangu na Jawie – buddyjskiej rodzinie Indonezyjczyków chińskiego pochodzenia, Tan Kat Suna (Hengky Sulaeman) i jego synu Henderze (Rio Dewanto), muzułmańskiej parze Solehu (Reza Rahadian) i Menuce (Revalina S. Temat) oraz nawróconej na katolicyzm Rice (Endhita) i jej muzułmańskim synu Abim.
Sun i Hendra prowadzą chińską restaurację, w której serwowane są dania z wieprzowiny – mięsa, które muzułmanie nie mogą spożywać. Mimo to, wśród klientów i pracowników restauracji znajduje się wiele osób wyznających islam. Aby utrzymać dobre relacje z pracownikami, Sun stosuje specjalne narzędzia do przygotowywania wieprzowiny, których nie wykorzystuje do innych potraw. Pozwala także swoim pracownikom na odprawianie modlitw oraz udziela im urlopów podczas Eid ul-Fitr, najważniejszego święta muzułmańskiego. Menuk jest jedną z pracownic, która utrzymuje swojego bezrobotnego męża. Rika, przyjaciółka Menuk, ma związek z muzułmańskim aktorem Suryą (Agus Kuncoro).
Sun, mając ponad siedemdziesiąt lat, choruje, a restaurację przejmuje Hendra. Decyduje się na sprzedaż wyłącznie wieprzowiny, ignorując muzułmańskich klientów. W międzyczasie między Hendra a Solehem dochodzi do konfliktu, jako że Hendra wcześniej spotykał się z Menuk. Kobieta popada w depresję po tym, jak Soleh oznajmia jej zamiar rozwodu. Rika żyje w strachu przed reakcją na swoją konwersję na katolicyzm.
Soleh dołącza do charytatywnej islamskiej grupy Nahdlatul Ulama. Na początku niechętny do ochrony katolickiego kościoła, decyduje się poświęcić życie, gdy odkrywa bombę. Wybiega z kościoła, tracąc w wybuchu życie. Sun umiera w zamachu na restaurację, która pozostała otwarta podczas Eid ul-Fitr. Po ataku Hendra czyta 99 Twarzy Allaha i przechodzi na islam.
Obsada
Revalina S. Temat jako Menuk, religijna muzułmanka nosząca hidżab, żona Soleha. Menuk pracuje w restauracji Tan Kat Suna, gdzie pracuje również Hendra. Aktorka zauważa, że Menuk poślubiła Soleha, którego nie kochała, zamiast Hendry z powodu różnicy w wyznaniu.
Reza Rahadian jako Soleh, bezrobotny mąż Menuk, pragnący zostać bohaterem rodziny. Ostatecznie dołącza do Nahdlatul Ulama, gdzie ma za zadanie chronić miejsca kultu. Ginie w wyniku wybuchu bomby, którą wyniósł z kościoła.
Endhita jako Rika, młoda rozwódka, która przeszła na katolicyzm. Z powodu rozwodu i zmiany religii, spotyka się z gorszym traktowaniem ze strony sąsiadów. Wchodzi w konflikt ze swoim synem, który pozostaje muzułmaninem. Otrzymała nominację na Indonezyjskim Festiwalu Filmowym za Najlepszą Aktorkę Drugoplanową.
Agus Kuncoro jako Surya, młody muzułmański aktor i chłopak Riki. Nie może zdobyć większej roli, ale ostatecznie dostaje rolę Jezusa w jasełkach organizowanych przez swoją dziewczynę. Otrzymał nominację na Indonezyjskim Festiwalu Filmowym za Najlepszego Aktora Drugoplanowego.
Rio Dewanto jako Hendra (Ping Hen), syn Tan Kat Suna i Lim Giok Li. Często kłóci się z rodzicami, zwłaszcza w sprawach zarządzania restauracją. Zakochuje się w Menuk, która odrzuca jego uczucia z powodu różnicy w wierzeniach. Po śmierci ojca przechodzi na islam.
Hengky Sulaeman jako Tan Kat Sun, buddyjski Indonezyjczyk chińskiego pochodzenia, właściciel restauracji, mąż Lim Giok Lie i ojciec Hendry.
Edmay jako Lim Giok Lie, żona Tan Kat Suna.
Produkcja
? został wyreżyserowany przez Hanunga Bramantyo, Jawajczyka chińskiego pochodzenia. Postanowił stworzyć film o tematyce różnorodności narodowej i religijnej na podstawie swoich doświadczeń. Wybrał tytuł ?, aby uniknąć protestów w dniu premiery, obawiając się, że tytuł Pluralizm lub Liberalizm mógłby wywołać negatywne reakcje. Twierdził, że nie mógł wymyślić lepszego tytułu. Postacie w filmie są inspirowane rzeczywistymi osobami, które Bramantyo znał lub o których czytał. Jego celem było stworzenie filmu, który „wyjaśniłby nieporozumienia dotyczące islamu” i ukazałby inną perspektywę tej religii. Na konferencji prasowej reżyser zaznaczył, że film nie miał na celu stać się hitem komercyjnym, lecz raczej przekazać myśli autora.
Z powodu obaw dotyczących tematu pluralizmu, niektórzy inwestorzy wycofali się z produkcji. Bramantyo miał trudności z pozyskaniem wsparcia finansowego od głównonurtowych studiów filmowych. Przed pokazem filmu Indonezyjskiej Radzie Cenzorów Filmowych, część kontrowersyjnych scen została usunięta, a reszta skrócona. Przed premierą reżyser skonsultował się z ponad dwudziestoma osobami, w tym przywódcami religijnymi, aby upewnić się, że film nie będzie obraźliwy dla nikogo.
Mahaka Pictures, będąca częścią grupy posiadającej muzułmańską Republikę, współpracowała przy produkcji filmu z Dapur Film. Dyrektor Mahaka Pictures, Erick Thohir, stwierdził, że zdecydowali się wesprzeć produkcję, ponieważ byli zaniepokojeni spadkiem jakości indonezyjskich filmów. Postanowili współpracować z Bramantyo, ponieważ wcześniej udowodnił, że potrafi tworzyć filmy o tematyce religijnej. Zdjęcia rozpoczęły się 5 stycznia 2011 roku w Semarangu, które Bramantyo później opisał jako dobry przykład tolerancji w praktyce. Koszt produkcji wyniósł 5 miliardów rupii (około 600 tysięcy dolarów).
Casting na mniejsze role przeprowadziła firma Mulyo Hadi Purnomo. Reżyser kontaktował się osobiście z aktorami, którzy mieli odegrać główne role. Agus Kuncoro, znany z wcześniejszej roli w Sang Pencerah i filmach o islamie, zgodził się wystąpić w ? po przeczytaniu scenariusza. Piosenkarz Glenn Fredly chciał zagrać Doniego, ponieważ uważał rolę ultra-konserwatywnego katolika za interesującą w kontekście napiętej sytuacji w kraju. Revalina S. Temat, która wcześniej wystąpiła w filmie Bramantyo (Perempuan Berkalung Sorban), stwierdziła, że rola ta jest bardziej poważna i interesująca niż jej wcześniejsze występy w horrorach.
Tematyka i styl
Ade Irwansyah, pisząc dla Tabloid Bintang, zauważa, że film jest „mikrokosmosem” Indonezji, gdzie różne grupy religijne często wchodzą w konflikty. Irwansyah wskazuje, że Bramantyo chciał zachęcić widzów do zauważenia codziennych konfliktów religijnych. Reżyser nazwał swój film własną interpretacją sytuacji religijnej w kraju. Krytyk filmowy Eric Sasono zwrócił uwagę na slogan filmu – „Czy wciąż ważne jest to, że jesteśmy różni?”, sugerując, że film ukazuje obawy Bramantyo dotyczące monolityzacji Indonezji. Według Sasono, konflikt w ? kończy się, gdy postacie zaczynają wierzyć, że wszystkie religie są dobre, co prowadzi do zakończenia wszelkich konfliktów religijnych przez akceptację wierzeń innych.
The Jakarta Globe określa film jako „studium roli i stanu islamu we współczesnej społeczności indonezyjskiej”. Sasono zauważa, że motywy muzułmańskiej większości w filmie nie są wyraźnie przedstawione. Po analizie działań muzułmanów w ? oraz w filmach Asrula Saniego, Sasono sugeruje, że Bramantyo wyraża obawę, że grupy te mogą już nie potrzebować prowokacji do ataku na innych. Zwraca również uwagę na scenę, w której katolicki ksiądz zostaje zasztyletowany przez dwóch motocyklistów – co przypomina zdarzenie z sierpnia 2010 roku w Bekasi, które miało duży rozgłos w kraju.
Premiera
? miał swoją premierę 31 marca 2011 roku w Gandaria City w Południowej Dżakarcie. Wydarzeniu towarzyszył konkurs zorganizowany przez lokalnego dostawcę usług telefonicznych, w którym celem było wybranie najlepszej nazwy dla wydarzeń przedstawionych w filmie. Najlepsza nazwa miała być wykorzystana przy premierze DVD, jednak do tego nigdy nie doszło. W ciągu pierwszych pięciu dni po premierze film zobaczyło niemal 100 tysięcy ludzi. Do połowy września ? został obejrzany przez ponad 550 tysięcy ludzi. Film był również wyświetlany poza granicami kraju, a na szóstym Indonezyjskim Festiwalu Filmowym w Australii 25 sierpnia 2011 roku był pokazany jako film zamykający festiwal. Bramantyo wspomniał, że film był również wyświetlany w Vancouver i Paryżu, gdzie spotkał się z pozytywnym przyjęciem.
Powieść oparta na filmie, zatytułowana Harmoni Dalam Tanda Tanya (Harmonia w Tanda Tanya), została wydana w grudniu 2011 roku przez Mahaka Publishing. Autorkami są Melvy Yendera i Adriyati. Powieść rozszerza tło fabularne filmu, szczególnie relację między Hendrą a Menuk. 21 lutego 2012 roku, ? ukazał się na DVD przez Jive! Collection, po uzyskaniu akceptacji od rady cenzorskiej. DVD zawiera indonezyjskie audio, indonezyjskie i angielskie napisy, dokument opisujący produkcję oraz galerię zdjęć z procesu tworzenia.
Odbiór filmu
Recenzje filmu były przeważnie pozytywne. Indah Setiawati z The Jakarta Post napisała, że film jest „odważną próbą promowania współczesnego islamu i ukazywania problemów kraju”, dodając, że widzowie powinni być gotowi na momenty śmiechu i wzruszenia. Agusila, w artykule dla Tempo, porównuje film do zdobywcy nagrody Citra, twierdząc, że ? jest lepszy od 3 Hati Dua Dunia, Satu Cinta, który dotyczył podobnych tematów. Kartoyo z Suara Karya chwali fabułę, zdjęcia i muzykę.
Frans Sartono, recenzując dla Kompasu, uważa film za bardzo dydaktyczny, ale interesujący ze względu na społeczny komentarz, który jest bardzo potrzebny w Indonezji.
Kontrowersje
Po premierze filmu, konserwatywny Front Obrońców Islamu (FPI) zorganizował protesty przeciwko filmowi z powodu jego pluralistycznego przesłania. Młodzieżówka NU również sprzeciwiała się, nie zgadzając się z przedstawieniem, w którym członkowie ruchu otrzymują zapłatę za swoją pracę dobroczynną. Cholil Ridwan, szef Centrum Kultury Indonezyjskiej Rady Ulema, stwierdził, że film „wyraźnie propaguje pluralizm religijny”, który został ogłoszony przez Radę jako zabroniony (haraam) w 2005 roku. Protesty miały także miejsce, gdy SCTV planowało wyświetlić ? w czasie Eid al-Fitr w 2011 roku. FPI zorganizowało demonstrację przed biurem stacji, domagając się wycięcia kontrowersyjnych scen. Ostatecznie stacja zrezygnowała z emisji filmu, co spotkało się z krytyką jako „poddanie się” FPI.
W odpowiedzi na krytykę filmu, minister kultury i turystyki Jero Wacik stwierdził, że najlepszym tytułem dla filmu byłby Bhinneka Tunggal Ika („Jedność w różnorodności”, motto Indonezji) i że ukazana w obrazie tolerancja etniczna oraz religijna odzwierciedla indonezyjski „charakter narodowy”. Yenny Wahid, aktywistka religijna i córka byłego prezydenta Abdurrahmana Wahida, powiedziała, że ? „odniósł sukces w przekazywaniu idei pluralizmu w Indonezji” oraz że krytycy nie powinni analizować filmu w oderwaniu od całości. Bramantyo, pomimo początkowej reakcji na Twitterze, w której sugerował, że protesty były „darmową promocją”, zgodził się na usunięcie niektórych scen. W październiku 2011 roku, reżyser przyznał, że był „zdumiony” negatywnym odbiorem filmu wśród muzułmańskiej społeczności.