Amoryci

Amoryci (sum. MAR.TU, akad. Amurru) to lud semicki, spokrewniony z Kananejczykami, który na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. zdominował dużą część Mezopotamii oraz rozległe tereny Syrii. Przyczynili się oni do upadku sumero-akadyjskiego państwa III dynastii z Ur, tworząc na jego ruinach szereg małych, walczących ze sobą państw. W końcu zwycięzcą okazał się Babilon pod panowaniem Hammurabiego. Amoryci przyswoili sobie kulturę sumero-akadyjską, kładąc fundamenty pod powstanie państw babilońskiego i asyryjskiego.

Dzieje

Amoryci zaczęli pojawiać się w Mezopotamii już w połowie III tysiąclecia p.n.e., jednak ich wpływ w tym czasie był ograniczony. Ich obecność stanowiła pewne zagrożenie dla akadyjskiego władcy Sargona Wielkiego oraz jego następców, którzy podejmowali różne prewencyjne działania militarne przeciwko nim.

Znaczniejszy napór Amorytów na Mezopotamię oraz całe tzw. Żyzny Półksiężyc rozpoczął się na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. W wyniku tych działań w miastach takich jak Mari, Isin, Larsa, Babilon, Aszur i Esznunna zaczęły rządzić dynastie amoryckie.

Amoryci prawdopodobnie przyczynili się do upadku ostatniej sumeryjskiej dynastii, znanej jako III dynastia z Ur, a także mieli wpływ na zawirowania w Egipcie podczas tzw. Pierwszego Okresu Przejściowego (około 2181–2133 p.n.e.). W XVIII wieku p.n.e., pomimo że niemal każde państwo było rządzone przez Amorytów, nie założyli oni własnego państwa etnicznego, lecz narzucili swoją władzę istniejącym politycznym organizmom, w tym miastom.

W około 1830 r. p.n.e. Amoryta Sumu-abum założył dynastię w Babilonie, z której najważniejszym przedstawicielem był Hammurabi. Od tego momentu Babilon zaczął zyskiwać na znaczeniu w Mezopotamii. Niedługo później, około 1813 r. p.n.e., Amoryta Szamszi-Adad ustanowił państwo, które w historiografii często określane jest jako pierwsze państwo asyryjskie (okres tzw. staroasyryjski). W ten sposób Asyria po raz pierwszy weszła na drogę imperialnej potęgi. Jednakże ze względu na to, że Szamszi-Adad był Amorytą, niektórzy badacze nie traktują jego państwa jako części historii Asyrii, określając je jako królestwo Górnej Mezopotamii.

W tym samym okresie inny Amoryta, Jahdun-Lim, stworzył około 1815 r. p.n.e. dynamiczne państwo z siedzibą w Mari, które szybko się rozwijało. Po jego śmierci Mari znalazło się chwilowo pod kontrolą Szamszi-Adada, a następnie, po jego zgonie, powróciło pod rządy krewniaka Jahdun-Lima, Zimri-Lima, który doprowadził do szczytu rozwoju tego miasta.

Z tego okresu (pierwsza połowa XVIII w. p.n.e.) pochodzą ruiny kompleksu pałacowego oraz bogate archiwum glinianych tabliczek z obfitą korespondencją dyplomatyczną, która daje wgląd w politykę regionu. Mari zostało zniszczone przez Hammurabiego około 1757 r. p.n.e.

Równocześnie z ekspansją w kierunku Mezopotamii, Amoryci zaczęli przenikać do Syrii, na wybrzeża Morza Śródziemnego oraz do Palestyny. Na tych obszarach plemiona amoryckie były najliczniejsze. Uważa się, że w przedizraelskim okresie Amoryci odgrywali dominującą rolę w Palestynie, będąc głównym czynnikiem etnicznym. O dużej koncentracji Amorytów w Syrii świadczą teksty amarneńskie (z XIV w. p.n.e.), które lokalizują „Amurru” na północ od Fenicji, a także późniejsze teksty klinowe z okresu nowoasyryjskiego (X–VII w. p.n.e.), wskazujące na kraj „Amurru” na zachodzie. Dokumenty te świadczą o istnieniu amoryckiego państwa w północnej Syrii, założonego przez Abdi-Aszirta (XV w. p.n.e.), które zostało zniszczone w walce z władcami fenickich miast. Jego następca, Aziru, zdołał wzmocnić swoją pozycję w regionie, będąc wasalem raz faraona, a raz władcy hetyckiego, kontrolując szlaki handlowe między wybrzeżem Morza Śródziemnego a Mezopotamią. W Palestynie Amoryci zasiedlali wiele miast, w tym Lakisz, Debir, Alalah oraz Urusalim (dzisiejsza Jerozolima).

Upadek Amorytów, zwłaszcza w Syrii i Palestynie, związany jest z inwazją tzw. Ludów Morza, co znacząco wpłynęło na etniczny krajobraz Bliskiego Wschodu i Palestyny.

Kultura

W kontekście kultury, Amoryci w Mezopotamii przyjęli i dostosowali tradycję sumero-akadyjską, rozwijając ją i nadając jej własne cechy. Mimo że ogólny poziom kultury był dość wysoki, w niektórych dziedzinach, jak rzeźba, obserwowano stagnację. Ograniczona liczba znanych zabytków utrudnia pełne zrozumienie architektury i sztuki amoryckiej.

Religia Amorytów była zdecydowanie politeistyczna i nie faworyzowała żadnego konkretnego boga, lecz kontynuowała tradycje wcześniejszych epok, z naciskiem na kult sił przyrody. Amoryci nie wprowadzili nowego kultu, a w zależności od miejsca, gdzie rządzili, przyjmowali lokalne bóstwa – w Babilonie czczono bogów sumeryjskich, a w Asyrii, szczególnie w stolicy Aszur, panteon asyryjski z bogiem Aszurem na czołowej pozycji, którego znaczenie rosło wraz z potęgą Asyrii. Ogólną tendencją w religii było skierowanie ku astrologii i magii.