Amoris laetitia

Amoris Laetitia

Amoris Laetitia (pol. Radość Miłości) to adhortacja papieża Franciszka, która dotyczy miłości w rodzinie. Dokument ten powstał jako rezultat dwóch synodów biskupów, które miały miejsce w Rzymie w latach 2014 i 2015. Papież podpisał go uroczyście w Watykanie w Roku Miłosierdzia, 19 marca, a jego oficjalne ogłoszenie miało miejsce 8 kwietnia 2016 roku. Jest to druga adhortacja papieża Franciszka, po Evangelii gaudium. Odbiorcami dokumentu są biskupi, prezbiterzy, diakoni, osoby konsekrowane, małżonkowie chrześcijańscy oraz wszyscy wierni świeccy. Tekst składa się z 9 rozdziałów i zawiera 325 numerów (paragrafów).

Treść

Sercem adhortacji jest – jak zauważył Antonio Spadaro SJ, współpracownik papieża i redaktor naczelny włoskiego dwutygodnika związane ze Stolicą Apostolską La Civiltà Cattolica – refleksja nad obecnością Chrystusa zmartwychwstałego w miłości rodzinnej oraz wezwanie do ognia Ducha Świętego dla wszystkich rodzin na świecie (Amoris Laetitia /AL/ 59). Kluczowym punktem dokumentu jest przedstawienie roli sumienia w moralnej ocenie postępowania ludzkiego w kontekście życia małżeńskiego i rodzinnego, co papież podkreśla w numerze 303.

W części wstępnej adhortacji papież zachęca do spokojnego i uważnego czytania tekstu (AL 7) oraz wskazuje na potrzebę inkulturacji ogólnych zasad, aby mogły być skutecznie stosowane w praktyce (AL 3). Pierwsze siedem rozdziałów stanowi przygotowanie do rozdziału ósmego, który zajmuje się troską o rodziny w sytuacjach nieregularnych.

• Rozdział pierwszy omawia rodzinę w świetle nauki biblijnej, co papież podkreśla jako kluczowe.
• Rozdział drugi dotyczy aktualnej sytuacji rodzin współczesnych, a papież powołuje się na Familiaris consortio Jana Pawła II.
• Rozdział trzeci przedstawia powołanie rodziny według Ewangelii, z akcentem na nierozerwalność związku małżeńskiego oraz konieczność interpretacji nauczania Kościoła w kontekście kerygmatu.
• Rozdział czwarty koncentruje się na miłości w małżeństwie, szczegółowo interpretując hymn o miłości św. Pawła oraz podkreślając stopniowy proces odtwarzania relacji między Chrystusem a Kościołem (AL 122, AL 123).
• Rozdział piąty wskazuje na znaczenie płodności i zdolności prokreacyjnej w miłości małżeńskiej oraz na wartość szerszej rodziny.
• Rozdział szósty koncentruje się na duszpasterstwie rodzin i jego wyzwaniach, pozostawiając konkretne działania lokalnym wspólnotom (AL 199).
• Rozdział siódmy omawia kwestie wychowania dzieci, ich formacji etycznej oraz edukacji seksualnej, podkreślając znaczenie cierpliwości i realnego podejścia.
• Rozdział ósmy przedstawia wizję miłosierdzia i rozeznania w sytuacjach odbiegających od normy chrześcijańskiej.
• Rozdział dziewiąty odnosi się do duchowości małżeńskiej i rodzinnej, akcentując jej mistyczny wymiar oraz rolę modlitwy w życiu rodziny.

Według Antonio Spadaro SJ, kluczowym aspektem interpretacji tekstu adhortacji jest zrozumienie, że papież starał się opisać różnorodną miłość chrześcijańską w rodzinach, a nie jedynie wykładać doktrynę katolicką na temat małżeństwa i rodziny. Dokument stanowi zaproszenie do podjęcia via caritatis (drogi miłości) – skierowane także do tych, którzy mają trudności z pełnym życiem zgodnie z prawem Bożym (AL 306).

Adhortacja o duszpasterstwie osób w sytuacjach „nieregularnych”

Amoris Laetitia w swej podstawowej formie kontynuuje żywą Tradycję Kościoła. Nowością, będącą efektem ewolucji Tradycji – jak zauważa Antonio Spadaro SJ – są kwestie towarzyszenia osobom w delikatnych i „nieregularnych” sytuacjach. Papież w swoim nauczaniu na ten temat zawarł to, co znalazło się w dokumencie końcowym Synodu o rodzinie, zwanym Ratio Finalis, który został zatwierdzony przez uczestników synodu kwalifikowaną większością 2/3 głosów. W związku z tym można stwierdzić, że nauczanie adhortacji wynika z szeroko aprobowanej refleksji synodalnej. Istnieją jednak teologowie, którzy dostrzegają w nowym podejściu papieża do osób żyjących w ponownych związkach sprzeczność z dotychczasową tradycją katolicką, co znalazło swoje odzwierciedlenie w liście grupy teologów oraz tzw. dubiach, skierowanych do papieża przez czterech kardynałów. Ich krytyka została opublikowana zimą 2016 roku.

Istota i znaczenie nowej postawy

Krok dalej niż „Familiaris consortio”

W adhortacji papieża Jana Pawła II Familiaris consortio wobec osób w sytuacjach „nieregularnych” zastosowano zasadę epikei, która pozwalała osobom w ponownych związkach na przystępowanie do komunii, pod warunkiem zachowania wstrzemięźliwości. Ta wstrzemięźliwość ma na celu wykluczenie cudzołóstwa, jednak nie eliminuje niezgodności między nowym związkiem a Eucharystią. Nowy związek, nawiązany na podstawie więzów emocjonalnych i wspólnego życia, przeczy bowiem istnieniu sakramentalnego związku pierwszego. Zasada epikei, jak nauczał Tomasz z Akwinu, uznaje, że żadne prawo ani ustawa nie obejmuje wszystkich przypadków, dlatego niemożliwe jest stworzenie zasady prawnej, która nie byłaby wadliwa. W takich przypadkach znaczenie nabiera postawa epikei, polegająca na zignorowaniu litery prawa w konkretnym wyjątkowym przypadku i spełnieniu wymogów sprawiedliwości oraz dobra publicznego.

Papież Benedyk XVI podkreślał, że Kościół powinien zachęcać te osoby do przeżywania swojego związku zgodnie z wymogami prawa Bożego (Sacramentum Caritatis 29). Nowość papieża Franciszka rozwija tę myśl, uznając, że w indywidualnych przypadkach, gdy rozeznaje się, że ze względu na okoliczności łagodzące, takie jak brak wolności czy niewystarczające zrozumienie, to, co obiektywnie jest grzechem, nie jest winą danej osoby, udzielenie komunii może być wsparciem na drodze do przestrzegania Prawa Bożego.

Rozeznanie i sumienie

Papież podkreśla, że w takich sytuacjach należy zwrócić większą uwagę na rozeznanie sumienia. Właściwie uformowane sumienie może wskazać, że trwanie w danym związku nie jest zgodne z nauką Ewangelii, ale także dostrzegać pozytywne postawy w danym momencie. Papież dostrzega potrzebę stopniowości odpowiedzi na prawo, które samo w sobie nie jest stopniowalne. Antonio Spadaro SJ zaznacza, że papież nie przyjmuje słabości danej osoby jako kryterium określającego dobro i zło. Papież Franciszek, nawiązując do Jana Pawła II (cf FC 34), dostrzega „prawo stopniowości” w życiu tych osób, co oznacza rozwój i postęp w rozumieniu, pragnieniu oraz czynieniu dobra przez te osoby. Papież mówi, że dane osoby są wezwane do podejmowania „możliwego dobra”, czyli dobra, które są w stanie zrozumieć i zrealizować na danym etapie życia.

Kwestia czynu wewnętrznie złego

Rozeznanie duszpasterskie, według papieża Franciszka, ma na celu odejście od ogólnych kategorii osób w nieregularnych sytuacjach, ponieważ te sytuacje są zróżnicowane. Antonio Spadaro SJ podkreśla, że należy unikać błędnego rozumienia pojęcia „czynu intrinsece malum” (wewnętrznie złego), które zamyka dyskusję na temat okoliczności i sytuacji życiowych, które są zawsze złożone. Każdy czyn powinien być oceniany moralnie, uwzględniając, czy dana osoba była wolna i w jakim stopniu dążyła do dobra. Papież mówi o różnej odpowiedzialności.

Nie chodzi tu o akceptację etyki sytuacyjnej lub indywidualizmu etycznego, który zakłada, że kryteria etyczne mieszczą się wyłącznie w sumieniu jednostki. Dla papieża odwołanie się do „wymagań ewangelicznej prawdy i miłości proponowanej przez Kościół” pozostaje niekwestionowane (AL 300).

Dubia (wątpliwości doktrynalne)

Dubia czterech kardynałów

W czerwcu 2016 roku grupa 45 katolickich teologów wysłała list do kardynałów z prośbą do papieża Franciszka o wyjaśnienie 19 stwierdzeń zawartych w adhortacji, które mogą być interpretowane w sposób sprzeczny z katolicką wiarą i zasadami moralnymi oraz wydają się być w konflikcie z nauczaniem Kościoła. List ten rozpoczął intensywną dyskusję na temat ewentualnych błędów doktrynalnych w adhortacji. Do dyskusji dołączyli czterej kardynałowie (Raymond Leo Burke, Carlo Caffarra, Walter Brandmüller, Joachim Meisner), którzy napisali list zwany Dubia, w którym przedstawiły swoje wątpliwości oraz zadały pięć pytań, na które papież miał odpowiedzieć jedynie „Tak” lub „Nie”, bez wyjaśnienia. Pytania dotyczyły głównie ósmego rozdziału adhortacji, który odnosi się do możliwości udzielania Sakramentu Komunii Świętej osobom rozwiedzionym i żyjącym w ponownych związkach. Wątpliwości kardynałów były związane z tym, że papież zasugerował, iż w pewnych przypadkach osoby rozwiedzione, żyjące w ponownych związkach, mimo „pewnej obiektywnej sytuacji grzechu” mogą nie być w pełni subiektywnie winne. W konsekwencji może się zdarzyć, że osoba taka żyje „w łasce Bożej, może kochać, a także może wzrastać w życiu łaski i miłości”, i powinna otrzymywać pomoc Kościoła. Papież w przypisie 351 wskazał, że w niektórych przypadkach jedną z form tej pomocy może być udzielanie sakramentów, w tym spowiedzi i komunii świętej.

Kardynałowie uznali te sformułowania za sprzeczne z nauczaniem Kościoła katolickiego, które mówi, że osoby żyjące w nieregularnej sytuacji małżeńskiej trwają w grzechu ciężkim i nie mogą przystępować do Komunii Świętej.

Ponieważ papież Franciszek nie odpowiedział na list z Dubiami wysłany we wrześniu 2016 roku, czterej kardynałowie opublikowali treść tego listu w listopadzie 2016 roku. Kardynał Raymond Burke stwierdził, że jeśli papież Franciszek nie poprawi wątpliwych zapisów w adhortacji, to wystąpi o rozpoczęcie procesu formalnej korekty papieża. Kardynał Walter Brandmüller w wywiadzie dla niemieckiego dziennika Frankfurter Allgemeine Zeitung (28 października 2017 r.) podkreślił, że jeden przypis nie może „niweczyć całej moralnej i teologicznej tradycji Kościoła”.

Głosy broniące ortodoksji stanowiska papieskiego

W obronie ortodoksji nauczania papieskiego, Rocco Buttiglione w swojej książce opublikowanej w listopadzie 2017 roku pt. Risposte amichevoli ai critici di Amoris laetitia (Życzliwe odpowiedzi krytykom Amoris laetitia) stwierdził, że sporna kwestia jest zgodna z moralnością Kościoła i mocno zakorzeniona w katolickiej tradycji. Również kard. Gerhard Müller, do lipca 2017 roku prefekt Kongregacji Nauki Wiary, we wstępie do książki Buttiglionego argumentował, że „nauczanie dogmatyczne i zachęty duszpasterskie ósmego rozdziału Amoris laetitia mogą i muszą być rozumiane w sensie prawowiernym”, m.in. dlatego, że adhortacja broni nierozerwalności sakramentu małżeństwa.

Odwołanie się do autorytetu Tomasza z Akwinu

Adhortacja Amoris Laetitia zawiera 18 bezpośrednich odniesień do nauczania Tomasza z Akwinu. Znajdują się one w dwóch rozdziałach adhortacji: czwartym – Miłość w małżeństwie oraz ósmym – Towarzyszyć, rozpoznać i włączyć to, co kruche. Cztery cytaty odnoszą się do traktatu Tomasza o uczuciach (STh I-II). Pięć pochodzi z traktatu o miłości Akwinaty, omawianego w części II-II (Pars Secunda secundae). Tematy te obejmują znaczenie uczuć dla antropologii i teologii moralnej, analizę miłości w jej różnorodnych formach oraz konieczność uwzględnienia subiektywnych uwarunkowań w moralnej ocenie ludzkich czynów podczas ich właściwego osądzania.

Emocje i miłość w małżeństwie

Papież Franciszek nawiązuje do autorytetu św. Tomasza w refleksji na temat życia emocjonalnego, zawartej w rozdziale czwartym „Miłość w małżeństwie”, w sekcji „Świat uczuć” (nn. 143–146). Wskazuje on na kluczową rolę uczuć w ludzkiej egzystencji, szczególnie w relacjach małżeńskich i rodzinnych.

W numerze 144 adhortacji papież podkreśla, że sam Pan Jezus przyjął ludzką naturę wraz z jej „namiętnością”, a w numerze 145 odnosi się do św. Tomasza, wskazując na moralną neutralność uczuć i namiętności. Tomasz inspirował się tu nauczaniem Arystotelesa, który sprzeciwiał się stoikom, głoszącym, że każda namiętność sama w sobie jest moralnie nieuporządkowana (por. STh I-II, q. 24, a. 2; III, q. 15). Papież stwierdza:

W kolejnej sekcji rozdziału czwartego, „Erotyczny wymiar miłości” (nn. 150–152), papież Franciszek ukazuje rolę miłości w przywracaniu hierarchii między zmysłami, uczuciami a wolą. Jako wprowadzenie do tego nauczania, w numerze 148 biskup Rzymu przywołuje nauczanie Tomasza w Sumie teologicznej II-II, q. 153, a. 2, ad2, gdzie Akwinata zwraca uwagę, że „obfitość przyjemności występująca w akcie seksualnym rozumnie uporządkowanym nie sprzeciwia się umiarowi cnoty”. W cytowanym przez papieża fragmencie Tomasz zauważa także, że nadmiar przyjemności może zaszkodzić samej przyjemności. W Sumie teologicznej I-II q. 32, a. 7, mówiącej o przyczynach przyjemności, Tomasz ilustruje to przykładem jedzenia: pokarm może być źródłem przyjemności, ale jego nadmiar może zaszkodzić i w efekcie zniszczyć przyjemność jedzenia.

Miłość-caritas

W sekcji „Radość i piękno” rozdziału czwartego, papież nawiązuje do nauczania Tomasza o miłości caritas z artykułu 3 kwestii 26 części I-II Sumy teologicznej. Akwinata omawia w nim różne przejawy miłości, wyrażone przez terminy amor, dilectio oraz caritas. Nazwa caritas pochodzi od słowa carus – drogi. Papież w numerze 127 adhortacji przytacza spostrzeżenie Tomasza, że miłość polega na dostrzeganiu i uszanowaniu wartości osoby kochanej: „miłość przyjaźni nazywa się «miłością-caritas», kiedy rozumiemy i doceniamy «cenną wartość», jaką posiada druga osoba”. Ta cecha autentycznej miłości, według papieża Franciszka, odróżnia ją od różnorakich form instrumentalizacji drugiej osoby. Papież wykorzystał tę myśl Tomasza już wcześniej w swojej adhortacji o ewangelizacji Evangelii gaudium, gdzie podkreślił, że prawdziwa miłość wobec ubogich nie pozwala na ich nadużywanie, gdyż „ubogi, gdy jest kochany, «uważany jest za coś cennego»”.

W numerach 102 i 162 adhortacji „Amoris laetitia” papież również przywołuje Tomasza, aby ukazać inną istotną cechę miłości-caritas, czyli miłości-przyjaźni, która daje pierwszeństwo postawie daru z siebie, w przeciwieństwie do postawy pasywnej, receptywnej. Jest to, według papieża, naśladowanie hojnej, darmowej i „do końca” miłości Jezusa Chrystusa:

Subiektywne czynniki w ocenie moralnej

Papież Franciszek odnosi się do nauczania Tomasza z Akwinu również w sekcji adhortacji Amoris Laetitia zatytułowanej „Okoliczności łagodzące w rozeznaniu duszpasterskim” (nn. 301–303). Z czysto tomistycznego punktu widzenia, według Serge’a Thomasa Bonino OP, uwzględnienie w duszpasterstwie okoliczności łagodzących jest jak najbardziej uzasadnione. Wolność woli, a zatem i odpowiedzialność jednostki, mogą być poważnie ograniczone przez różne czynniki, które moraliści określają jako nieprzyjaciół wolnej woli, takie jak przemoc, niewiedza, lęk itp. Adhortacja stwierdza, że nie można już twierdzić, że wszyscy, którzy są w sytuacji tak zwanej „nieregularnej”, żyją w stanie grzechu śmiertelnego, pozbawieni łaski uświęcającej. Może być tak, że osoba, która zna prawidłowe postępowanie, żyjąc w sytuacji nieregularnej, „może mieć duże trudności w zrozumieniu «wartości zawartych w normie moralnej»” (por. Familiaris consortio 33) lub może znajdować się w określonych warunkach, które nie pozwalają jej działać inaczej i podjąć innych decyzji bez nowej winy” (AL 301). Mowa tu o sytuacji, nie o subiektywnej niezdolności rozumu lub woli, która ogranicza obiektywnie prawy wybór i zmusza osobę do wyboru między mniejszym a większym złem. Taka sytuacja jest bliska dylematowi moralnemu, który Tomasz nazywa perplexitas. Według Akwinatu, nie może istnieć taki prawdziwy dylemat moralny, który popychałby kogoś do wybrania mniejszego zła. Jeśli by istniał, byłby on konsekwencją wcześniejszych grzechów, których należy się wyrzec (por. II Sent d. 39, q.3.a. ad 5). Tradycja tomistyczna głosi, że osoba nigdy nie jest zmuszona do wyboru jakiegokolwiek zła, nawet mniejszego. Jednak złożoność sytuacji oraz lęk przed konsekwencjami mogą wpłynąć na subiektywną ocenę tego, co należy uczynić. Papież Franciszek w numerze 301 dostrzega taką sytuację w odniesieniu do niektórych „rozwiedzionych, żyjących w nowym związku”, co według Bonino może sugerować, że uważa za pewne, że niemożliwe jest dla takich osób, nawet z pomocą łaski Bożej, życie w powściągliwości w sposób zrównoważony.

W adhortacji o miłości w rodzinie, podobnie jak wcześniej w Evangelii gaudium 171, papież przywołuje zdanie Tomasza na temat współistnienia łaski i cnoty z niemożnością ich praktykowania:

Może się zdarzyć, że Don Juan zostałby dotknięty łaską nawrócenia i obdarzony wlaną cnotą czystości. Mimo tego jednak na początku wciąż napotykałby psychologiczne i zmysłowe trudności w praktykowaniu cnoty, z powodu skłonności, które wcześniej się w nim utrwaliły. Papież sugeruje, że może występować sytuacja, w której życie łaski współistnieje z aktami obiektywnie mającymi naturę grzechu ciężkiego, jakimi są cudzołożne relacje seksualne – jednak nie będącymi grzechem ciężkim ze względu na subiektywne uwarunkowania. Według Serge’a Thomasa Bonino OP, pogląd ten nie jest bezpośrednio zawarty w przywołanej tezie Tomasza, która mówi jedynie o tym, że stan łaski może współistnieć z trudnością w aktywnym praktykowaniu czynów danej cnoty, a nie z aktem ciężko sprzecznym z cnotą.

Jednak, jak stwierdza sam papież Franciszek, w tej kwestii kluczowy jest inny fragment nauczania Tomasza:

Chodzi o określenie praktycznej prawdy działania (veritas vel rectitudo practica). W kontekście obiektywnej prawdy moralny osąd danej osoby może zostać zniekształcony, gdy postrzega rzeczy tak, jak chciałaby, aby były, ze względu na stan emocjonalny. Osąd może być również zniekształcony przez złe nawyki, czyli kontekst społeczno-kulturowy naznaczony „strukturami grzechu”, które przedstawiają obiektywnie błędne moralne sposoby postępowania jako normatywne lub obojętne. Poza tym obiektywne normy, słuszne na poziomie ogólnym, napotykają na ogromną złożoność sytuacji w kontekście codziennym. Te twierdzenia, ukazujące podwójną względność określenia praktycznej prawdy działania etycznego, są, według Bonino, istotnymi tezami tomizmu, które papież włączył do adhortacji Amoris Laetitia. Dodatkowo, nauczanie Tomasza o cnocie epikei, dotyczącej łagodnego stosowania prawa, w Sumie teologicznej II-II q 120 oraz w Komentarzu do Etyki nikomachejskiej t. 5, lekcja 16, mogło według Bonino dostarczyć papieżowi kolejnego argumentu. Jednak w adhortacji nie ma odniesienia do tych tekstów.

W kolejnej sekcji „Normy i rozeznanie” (n. 304) papież w przypisie 348 odwołuje się do innego tekstu św. Tomasza z Sententia libri Ethicorum, VI, 6 (wydanie Leoniny, t. XLVII, s. 354), aby zachęcić duszpasterzy do zwrócenia uwagi na „konkretne życie ludzkiej istoty”:

Tomasz mówi tu o dwóch rodzajach poznania norm, nie czyniąc jednak preferencji wobec wyjątków od normy. Akwinata przytacza przykład wzięty z Arystotelesa, aby pokazać, że wiedza konkretna jest bardziej użyteczna:

Według Bonino, niezależnie od tego, czy adhortacja Amoris Laetitia papieża Franciszka może być uznana za „tomistyczną”, bezspornie ukazuje ona wiele tematów nauczania Tomasza z Akwinu, które zasługują na większą uwagę we współczesnych czasach.

Przypisy

Bibliografia

Serge Thomas Bonino. Saint Thomas Aquinas in the Apostolic Exhortation Amoris Laetitia. „The Thomist”. 80 (2016). s. 499–519.

Antonio Spadaro SJ. Cierpliwy, pokorny i konkretny realizm. Struktura i znaczenie adhortacji „Amoris laetitia”. „Więź”. 2[664]. 2016. s. 53–73. Przekład Ewy Firewicz. Artykuł dostępny w całości w oryginalnej wersji włoskiej: A. Spadaro SJ. «AMORIS LAETITIA» Struttura e significato dell’Esortazione apostolica post-sinodale di Papa Francesco. „La Civiltà Cattolica”. 4. 2016. s. 105–128.

Linki zewnętrzne

Oficjalne polskie tłumaczenie adhortacji – Strona Stolicy Apostolskiej