Amonity, znane również jako amonitowate (Ammonoidea), to podgromada wymarłych głowonogów (Cephalopoda), które charakteryzowały się przeważnie symetryczną, płaskospiralną skorupą. Nieliczne gatunki przyjmowały nietypowe formy, takie jak prosta muszla, pionowo zwinięta spirala czy spirala o niestykających się skrętach. Te różnorodne kształty, określane jako heteromorficzne, występowały głównie na początku rozwoju amonitowatych, w okresie wczesnego i środkowego dewonu oraz w kredzie. Amonitowate są istotnymi skamieniałościami przewodnimi, które pozwalają na określenie wieku skał osadowych, w których można je znaleźć. Występują w skałach pochodzenia morskiego z okresu od dewonu do końca kredy, a ich przodkami były łodzikowate (baktryty).
Budowa muszli
Muszla amonitowatych składała się z aragonitu i dzieliła się na dwie główne części: dużą komorę mieszkalną przyujściową oraz fragmokon, który składał się z szeregu niewielkich komór wypełnionych gazem. Komory te powstawały przez całe życie osobnika, ponieważ amonitowaty, rosnąc, powiększał i dobudowywał komorę mieszkalną od strony ujścia, przesuwając się w kierunku ujścia, a pustą przestrzeń z tyłu oddzielał przegrodą z aragonitu od komory mieszkalnej. Komora mieszkalna łączyła się z fragmokonem za pośrednictwem rurkowatej tkanki zwanej syfonem, która przechodziła przez wszystkie komory aż do embrionalnej. W skamieniałościach zachowuje się sfosylizowana osłonka syfonu oraz jego wypełnienie, całość jest powszechnie, choć nie do końca poprawnie, nazywana syfonem. W ujściu muszli amonitowatych znajdowały się kalcytowe płytki aptychy i anaptychy, które pełniły funkcję dolnej szczęki, a u niektórych gatunków dodatkowo również wieczka zamykającego wejście do muszli. Przegrody międzykomorowe, w miarę ewolucji amonitowatych, miały tendencję do coraz większego pofałdowania. Przyczyny tego zjawiska są wciąż przedmiotem dyskusji, ale zazwyczaj wyjaśnia się je zwiększoną odpornością silnie pofałdowanych przegród na naprężenia. Linia kontaktu przegrody z wewnętrzną ścianą muszli nazywana jest linią przegrodową lub lobową, a jej kształt stanowi jeden z kluczowych elementów klasyfikacji amonitowatych, obok kształtu muszli i jej ornamentacji. Część muszli amonitowatych była gładka, jednak większość miała żebra przebiegające w poprzek skrętu oraz guzki na bocznej stronie skrętu. U niektórych rodzajów guzki te przekształcały się w znaczne kolce.
Wielkość
Największe znane amonitowate pochodzą z kredy i osiągały średnicę 2 m. Ponieważ te okazy zachowały się z ułamaną komorą mieszkalną, szacuje się, że ich rzeczywista średnica mogła wynosić około 2,5 m. Jednak większość dorosłych amonitowatych miała średnicę wynoszącą kilka – kilkanaście centymetrów. W przypadku niektórych gatunków odnotowano znaczne różnice w wielkości muszli między płciami, przyjmuje się, że samice były większe, ponieważ potrzebowały więcej przestrzeni do rozwoju jaj.
Ekologia
Amonitowate były mięsożercami, odżywiającymi się wszystkimi wolno poruszającymi się bezkręgowcami, w tym również innymi amonitowatymi. Przynajmniej niektóre amonity z grupy Aptychophora, takie jak Baculites, żywiły się planktonem. Z kolei amonitowate same były ofiarą dużych morskich gadów, głównie pliozaurów i ichtiozaurów. Żyły wyłącznie w morzach, przeważnie w wodach otwartych. Dyskusje na temat ich aktywności pływackiej trwają nadal. Zazwyczaj przyjmuje się, że większość amonitowatych pływała aktywnie, choć niezbyt szybko, natomiast nieliczne rodzaje o bardzo wysmukłej muszli uważane są za zdolne do szybkiego ruchu, podczas gdy heteromorfy traktowane są jako zwierzęta planktoniczne żyjące przy dnie.
Zdecydowana większość amonitów wyginęła podczas wielkiego wymierania na granicy kredy i paleogenu, co było wynikiem katastrofalnych zmian środowiskowych, prawdopodobnie spowodowanych upadkiem meteorytu. Kilka gatunków żyjących w Europie na początku danu zostało opisanych w 2005 roku, jednak były to prawdopodobnie lokalne populacje, które tylko chwilowo przetrwały katastrofę kredową.
Z dziewięciu rzędów amonitowatych, najważniejsze to:
- Goniatitida (goniatyty, dewon-perm)
- Clymeniida (klymenie, dewon późny: fran, famen)
- Ceratitida (ceratyty, perm-trias)
- Lytoceratida (lytocerasy), jura – kreda
- Phylloceratida (fyllocerasy), trias – kreda
- Ammonitida (amonity właściwe, jura, kreda)
- Ancyloceratida (ankyloceratidy), kreda
Systematyka amonitowatych pozostaje w ciągłej dyskusji naukowej.
W Polsce można je znaleźć m.in. w skałach mezozoicznych Tatr (np. w skałach pod Ciemniakiem), w dewońskich utworach Gór Świętokrzyskich oraz w skałach mezozoicznych ich osłony, w skałach jurajskich Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, a także w skałach kredowych Wyżyny Miechowskiej, w dolinie Wisły między Annopolem a Puławami, na Roztoczu i Wyżynie Lubelskiej. Goniatyty i klymenie występują również w Sudetach w skałach dewońskich okolic Nowej Rudy.
Zobacz też
Lista amonitów
Przypisy
Linki zewnętrzne
Zdjęcia amonitów można znaleźć na stronie www.geopic.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-11-27)].
