Amnestia dla obywateli polskich w ZSRR
Amnestia dla obywateli polskich w ZSRR była wynikiem układu Sikorski-Majski, który doprowadził do uwolnienia części obywateli polskich aresztowanych oraz deportowanych przez NKWD po agresji ZSRR na Polskę 17 września 1939 roku.
Po podpisaniu paktu Ribbentrop-Mołotow oraz agresji ZSRR na Polskę w dniu 17 września 1939 roku, terytorium Rzeczypospolitej zostało zajęte przez Wehrmacht i Armię Czerwoną. Następnie, w wyniku formalnego traktatu rozbiorowego (pakcie o granicach i przyjaźni), zawartego pomiędzy III Rzeszą a ZSRR 28 września 1939 roku, władze sowieckie przeprowadziły pseudowybory, co doprowadziło do formalnej aneksji okupowanych terenów II Rzeczypospolitej w październiku 1939 roku. W wyniku tej aneksji mieszkańcom tych terenów narzucono obywatelstwo ZSRR oraz rozpoczęto proces sowietyzacji oraz systematyczne represje policyjne ze strony NKWD.
Po inwazji III Rzeszy na ZSRR, władze sowieckie, pod presją brytyjską, były zmuszone do przywrócenia stosunków dyplomatycznych z Rządem RP, które zostały jednostronnie zerwane podczas agresji na Polskę. Zgodziły się na uwolnienie aresztowanych i deportowanych przez NKWD obywateli Rzeczypospolitej oraz na utworzenie Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR, podporządkowanych rządowi Rzeczypospolitej i dowodzonych przez byłego więźnia Łubianki, gen. Władysława Andersa. Na mocy układu Sikorski-Majski, 12 sierpnia 1941 roku Prezydium Rady Najwyższej ZSRR wydało dekret o amnestii dla obywateli polskich. Zgodnie z tym dekretem, natychmiastowemu uwolnieniu podlegali obywatele RP, w tym jeńcy wojenni, internowani, więźniowie, osoby poddane śledztwu, zesłani osadnicy wojskowi, leśnicy oraz członkowie rodzin osób represjonowanych i wysiedlonych. Według danych NKWD przekazanych Stalinowi przez Berię z 1 sierpnia 1941 roku, dekret miał dotyczyć 381 220 osób, w tym 26 160 jeńców.
Ustępstwa Stalina były efektem krytycznej sytuacji militarnej ZSRR w 1941 roku oraz potrzeby materialnej pomocy ze strony Wielkiej Brytanii i USA. Po klęsce Wehrmachtu pod Moskwą, ZSRR zaczęło stopniowo wycofywać się ze swoich zobowiązań. 1 grudnia 1941 roku strona radziecka uznała jednostronnie, że „amnestia” dotyczy wyłącznie osób narodowości polskiej, co nie było akceptowane przez stronę polską, gdyż ZSRR samowolnie uzurpował sobie prawo do definiowania obywatelstwa Polski. NKWD faktycznie uniemożliwiało obywatelom polskim innych narodowości uwolnienie i wstąpienie do Wojska Polskiego, powołując się na sowiecką interpretację układu Sikorski-Majski. W rzeczywistości władze ZSRR uznawały polskie obywatelstwo ludności żydowskiej z centralnych i zachodnich terenów Polski, a bałagan administracyjny pozwolił wielu obywatelom narodowości białoruskiej i ukraińskiej, przy zadeklarowaniu narodowości polskiej, na uwolnienie z więzień i obozów oraz ochotnicze wstąpienie do Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (Armii Andersa).
Dekret był realizowany w sposób selektywny – przykładem jest uporczywe przetrzymywanie profesora Stanisława Swianiewicza w Ust’wymlagu, który został zwolniony dopiero w wyniku osobistej interwencji ambasadora Stanisława Kota. Innym znanym przypadkiem było zwolnienie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego dopiero w listopadzie 1941 roku, po tym jak ogłosił głodówkę. Dodatkowymi utrudnieniami były blokowanie informacji o tworzonej armii lub podawanie fałszywych wiadomości dotyczących miejsc jej formowania.
W polskiej historiografii często używa się określenia „tzw. amnestia”, ponieważ uwolnieni na podstawie dekretu nie popełnili przestępstw według prawa polskiego i międzynarodowego, co sprawia, że nie podlegali jurysdykcji ZSRR jako obywatele obcego państwa. W związku z tym byli przetrzymywani bez podstawy prawnej, poddawani bezprawnym represjom. Zmiana obywatelstwa polskiego narzucona przez ZSRR była nieważna w świetle prawa międzynarodowego, zgodnie z Konwencją haską IV (1907), ratyfikowaną przez Rosję, która głosi, że w momencie faktycznego przejęcia władzy przez okupanta, zobowiązany jest on do przywrócenia i zapewnienia, o ile to możliwe, porządku i życia społecznego, przestrzegając obowiązującego prawa.
Przeciwnicy układu Sikorski-Majski twierdzą, że zgadzając się na użycie terminu „amnestia”, Sikorski de facto uznał władzę ZSRR na terytoriach wcielonych do tego państwa po 1939 roku.
Wynikiem amnestii było uwolnienie kilkuset tysięcy ludzi z więzień i łagrów, jeńców wojennych oraz zesłańców, a także utworzenie Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR (Armii Andersa) na podstawie rekrutacji spośród uwolnionych. Konsekwencją tego było ewakuowanie z ZSRR ponad 100 000 obywateli polskich, w tym świadków zbrodni katyńskiej (takich jak Stanisław Swianiewicz) oraz innych masowych zbrodni NKWD. 2 Korpus Polski, utworzony z oddziałów ewakuowanych z ZSRR, brał udział w kampanii włoskiej, w tym w bitwie o Monte Cassino, bitwie o Anconę oraz bitwie o Bolonię, stanowiąc największą formację Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Osoby, które pozostały w ZSRR, już w 1942 roku zostały poddane nowym represjom, w tym masowej akcji paszportyzacji – wymuszania rezygnacji z obywatelstwa polskiego.
== Przypisy ==
