Amir Chosrou Dehlawi

Amir Chosrou Dehlawi

Amir Chosrou Dehlawi, pers. امیر خسرو دهلوی, właściwie Naser ad-Din Abol-Hasan Amir Chosrou Dehlawi, znany jako Tuti-e Hind, czyli „Paw Indii” (urodzony w 1253 roku w Patiyali, zmarł w 1325 roku w Delhi) jest uznawany za najwybitniejszego indoperskiego poetę okresu sułtanatów. Jego dzieła stanowią najpełniejszy zachowany wyraz średniowiecznej cywilizacji indomuzułmańskiej.

Wśród jego najważniejszych osiągnięć znajduje się twórczość naśladująca Chamse Nezamiego oraz historyczna epika w formie masnawi, która miała panegiryczny charakter wobec jego sułtańskich patronów. Amir Chosrou był również znany ze swojej bliskiej przyjaźni z sufickim mistrzem tarikatu czisztijja, Nezam ad-Dinem Auliją (zm. 1325), u którego stóp został pochowany. Jego poezja i proza stanowią bogate źródło informacji o współczesnych mu Indiach. Dzięki wyrafinowanemu stylowi uważany jest za prekursora stylu indyjskiego, który rozwinął się trzysta lat później. Mimo częstego używania słów z hindi, zdobył uznanie i był czytany nie tylko w Indiach, ale i w całym świecie perskojęzycznym.

Życiorys

Amir Chosrou był synem tureckiego oficera armii Sułtanatu Delhijskiego, Sajf ad-Dina Mahmuda, oraz córki sułtańskiego mistrza musztry, Emada ad-Doule. Po śmierci ojca, gdy miał osiem lat, znalazł się pod opieką dziadka ze strony matki, który wspierał go w jego pierwszych próbach poetyckich. Jego mentorem poetyckim był Szehab ad-Din Mahmera Bada’uni, autor panegiryków i poezji religijnej. Po śmierci dziadka Amir Chosrou wstąpił na służbę u rodziny sułtana Balbana (1265–1287) i towarzyszył jego synowi Bughra-chanowi (1287–1291) w podróży do Bengalu. Po powrocie do Delhi jego patronem został najstarszy syn Balbana, Muhammad Ka’an Malik, który zginął w bitwie z Mongołami w 1284 roku. Amir Chosrou został wówczas uwięziony, ale udało mu się uciec. Następnie związał się z Hatem Chanem, który w 1287 roku został namiestnikiem Awadhu. Po dwóch latach poprosił swojego patrona o zgodę na powrót do Delhi, gdzie stał się nadwornym poetą Firuz Szaha (1290–1296).

Był ulubieńcem zarówno Firuz Szaha, jak i jego zabójcy, Ala ad-Dina Chaldżiego (1296–1315), za których rządów stworzył większość swoich dzieł. Pozostał poetą dworskim kolejnych sułtanów aż do swojej śmierci w 1325 roku. Od 1272 roku był związany z sufickim mistrzem Nezam ad-Dinem Auliją, któremu poświęcił wiele wierszy. Zmarł krótko po swoim mistrzu i został pochowany u jego stóp w grobowcu, który do dziś jest odwiedzany przez wielu ludzi. Z okazji 700-lecia jego urodzin w 1975 roku (data ta została wybrana umownie) Indie, Pakistan i ZSRR zorganizowały krajowe oraz międzynarodowe konferencje.

Twórczość

Amir Chosrou był niezwykle płodnym twórcą, a jego łatwość pisania pozwoliła mu na stworzenie dzieł z wielu gatunków poezji i prozy. Już w wieku około dwudziestu lat wydał swój pierwszy zbiór poezji, Tochfat as-seghar. Jako muzyk i uczony, potrafił z łatwością naśladować różne style poezji z Iranu, od wyszukanych kasyd Chaghaniego po Chamse Nezamiego. Jego wkład w rozwój ghazalu, wówczas jeszcze mało popularnego w Indiach, był szczególnie istotny – wzorem dla niego był Sadi. Dobrze znał języki arabskiego, perskiego, tureckiego i hindi, co pozwalało mu na tworzenie egzotycznych gier słownych oraz innych literackich sztuczek, charakterystycznych dla jego wyrafinowanego stylu.

W latach 1298–1301 napisał utwór naśladujący Chamse Nezamiego, który mimo że nie osiąga subtelności i głębi oryginału, ma swoje walory, takie jak angażująca narracja i lekki ton. Amir Chosrou zmienił niektóre epizody, motywacje bohaterów oraz język pierwowzoru. Zniknęły filozoficzne głębie i społeczny wymiar poezji Nezamiego, co w zgodzie z ówczesnym gustem, zaowocowało większym wyrafinowaniem języka. Nezami pisał swoją Chamse przez pół życia, co wyjaśnia, dlaczego Amir Chosrou nie mógł doścignąć oryginału, mimo że w niektórych okresach literackiej historii przyznawano mu pierwszeństwo. Jego Chamse jest niemal o połowę krótsza od dzieła Nezamiego, a była równie często czytana i naśladowana, między innymi przez Dżamiego, Nawojego i Maktabiego. Ze względu na bogactwo historii była także często ilustrowana.

Jednakże jego znaczący wkład dotyczy innego rodzaju poezji – historycznej epiki, uprawianej w ramach gatunku masnawi, w której zrezygnował z tradycyjnych tematów baśniowych lub mitologicznych na rzecz śmiałego historycznego i lokalnego realizmu. Pierwszym takim utworem było Gheran as-sadajn (Koniunkcja dwóch szczęśliwych gwiazd) z 1289 roku, napisane na zlecenie Kajkubada (1287–1290), opisujące rywalizację o tron sułtana i jego ojca, Bughra-chana, aż do ich ostatecznego pojednania. Aby uniknąć monotonii, Amir Chosrou przeplatał narracyjne partie ghazalami oraz opisami przyrody, co stało się charakterystyczną cechą innych jego dzieł. Krytycy uważają Gheran as-sadajn za najlepsze z jego masnawi. Powstałe dwa lata później Meftah al-fotuh (Klucz do zwycięstw) poświęcone było czterem zwycięstwom Firuz Szaha i kładło nacisk na historyczną wierność. Najsłynniejszym z historycznych poematów Amira Chosrou jest Dowalrani Chazer Chan, znany również jako Aszika, opowiadający historię miłości syna Ala ad-Dina Chaldżiego, Chezr-chana, oraz radźpuckiej księżniczki, rozbudowaną po tragicznej śmierci księcia w więzieniu w Gwalijar w 1315 roku. Noh sepehr (Dziewięć sfer) z 1318 roku opiewało zwycięstwa Mubarak Szaha (1316–1320), charakteryzując się szczególnie kunsztowną budową – dziewięć sfer niebieskich tradycyjnej astronomii reprezentowało dziewięć różnych metrów poematu. Utwór ten wyróżniał się także dzięki zawartym w nim opisom kultur, zwyczajów, świąt i języków, co czyni go doskonałym źródłem wiedzy o średniowiecznych Indiach. Toghlok-name, napisane pod koniec życia poety na zlecenie sułtana Toghlaka (1320–1325), opisuje jego osiągnięcia.

Amir Chosrou był również autorem dzieł prozatorskich, z których najważniejsze to Edżaz-e Chosrawi (ukończone w 1319 roku), poświęcone różnym zagadnieniom stylistycznym i retorycznym oraz epistolografii, zawierające przykłady listów. Dzieło to w pełni ukazuje filologiczny talent autora. Chaza’en al-fotuh (1311) (czasami nazywane Tarich-e Ala’i) opisuje podboje Ala ad-Dina Chaldżiego, a Afdal al-fawa’id jest zbiorem powiedzeń Nezam ad-Dina Auliji.

Sprawa autentyczności przypisywanych Chosrou fragmentów poezji w hindi pozostaje nierozstrzygnięta, jednak jego umiejętności w tym języku są niezaprzeczalne, co potwierdzają wtręty zawarte w jego perskich dziełach. Uznawano go za twórcę „hindustańskiej” muzyki, co może być prawdą, choć żadne jego dzieła w tej dziedzinie nie zachowały się. Niemniej muzykalność wielu jego ghazali sprawiła, że były i są one często wykonywane przez różnych muzyków. Bertels określił jego styl jako „upudrowany”. Poeta ten może być uznawany za prekursora właściwego stylu indyjskiego, który pojawił się trzysta lat później.

Amir Chosrou był typowym poetą dworskim, a chociaż jego dzieła zawierają ogrom informacji na temat współczesnych mu Indii, należy do nich podchodzić krytycznie, ponieważ nawet gdy jego utwory mają pozornie historyczny charakter, ważniejsze dla niego jest sprostanie poetyckim ideałom i zadowolenie patrona. Mimo że posługiwał się wieloma słowami w hindi, zdobył sławę i był czytany w całym świecie perskojęzycznym.

Przypisy

Bibliografia

• Sheila S. Blair, Jonathan M. Bloom: Sztuka i Architektura Islamu 1250 – 1800. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2012. ISBN 978-83-63778-13-2.
• Jan Kieniewicz: Historia Indii. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1985. ISBN 83-04-01896-9.
• P. Hardy: Amīr Khusraw. W: H.A.R. Gibb, J.H. Kramers, E. Lévi-Provençal, J. Schacht: The Encyclopaedia of Islam. New Edition. Volume I. Leiden: E.J. Brill, 1986, s. 444 – 445. ISBN 90-04-08114-3.
• Jan Rypka: Poets and Prose Writers of the Late Saljuq and Mongol Periods. W: J.A. Boyle (ed.): The Cambridge History of Iran. Volume 5. The Saljuq and Mongol Periods. Cambridge: Cambridge University Press, 1968, s. 550 – 625. ISBN 978-0-521-06936-6.
• A. Schimmel: AMĪR ḴOSROW DEHLAVĪ. Encyclopaedia Iranica. [dostęp 2021-01-18]. (ang.).
• Sunil Sharma: ḴAMSA OF AMIR ḴOSROW. Encyclopaedia Iranica. [dostęp 2021-01-22]. (ang.).
• Sharma, Sunil: Amīr Khusraw Dihlavī. Encyclopaedia of Islam. Third Edition. [dostęp 2021-01-18]. (ang.).