Amfitrion (gr. Ἀμφιτρύων Amphitrýōn, łac. Amphitryon) to postać z mitologii greckiej, który był królewiczem oraz władcą Tyrynsu i Teb.
W mitologii
Był on wnukiem herosa Perseusza, synem króla Tyrynsu Alkajosa oraz Astydamei. W młodości brał udział w wojnie swojego stryja Elektryona, króla Myken, przeciwko pretendentowi Pterelaosowi, który był jego stryjecznym wnukiem. W niezwykłych okolicznościach stał się mężem córki stryja – Alkmeny.
Synowie Pterelaosa wraz z Tafijczykami zaatakowali Mykeny, i chociaż zostali odparci, zdołali porwać stada bydła. Wyruszając w celu odzyskania skradzionych zwierząt, Elektryon tymczasowo powierzył rządy Amfitrionowi, który jednak wcześniej odzyskał bydło, płacąc haracz królowi Elidy – Poliksenosowi. Gdy później doszło do sporu z niezadowolonym stryjem, Amfitrion, rzucając pałką, przypadkowo zabił go.
Sytuację wykorzystał inny stryj, władca Argos Stenelos, który, oskarżając Amfitriona o przestępstwo krwi, skazał go na wygnanie. Razem z Alkmeną musiał schronić się w Tebach u swojego wuja, króla Kreona. Kreon obiecał pomoc, ale postawił warunek, aby Amfitrion uwolnił jego ziemie od lisa, który je pustoszył. Amfitrion prosił bogów o psa z Krety, który był jedynym, który mógł schwytać tego dokuczliwego zwierzęcia. Pożarliwy pościg trwał, aż Zeus przemienił oba zwierzęta w kamienne posągi.
Przed ślubem Alkmena postawiła Amfitrionowi warunek, aby pomścił śmierć jej ośmiu braci, którzy polegli w walce z Tafijczykami. Posłuszny jej prośbie, Amfitrion wyruszył na kolejną wyprawę, w wyniku której spustoszył wyspę Tafos, jednak samo miasto okazało się niezdobytą twierdzą – zgodnie z przepowiednią, że nie zostanie zdobyte za życia Pterelaosa, co było uzależnione od jego złotego włosa. Zakochana w Amfitrionie Komajto (córka króla) obcięła ten feralny włos, a gdy Pterelaos zmarł, Amfitrion bez trudu zdobył miasto, plądrując je, a Komajto skazując na śmierć.
W tradycji kultury europejskiej
Postać Amfitriona w powszechnej tradycji stała się symbolem gościnności. Zapożyczone z francuskiego imię „amfitrion” przyjęło się na określenie gościnnego pana domu, który szczodrze przyjmuje gości lub jest fundatorem przyjęcia. Pochodzi ono z komedii Moliera pt. „Amphitryon” (1668), która bazuje na wcześniejszej sztuce Plauta. W tej komedii niejasną sytuację rozstrzyga stwierdzenie: „Prawdziwym Amfitrionem jest ten, kto zaprasza na obiad”. Amfitrion pojawia się także jako bohater komicznej sztuki Johna Drydena (1690), wzbogaconej muzyką Henry’ego Purcella, oraz tragikomedii Heinricha von Kleista (1805-07). Na dziele Moliera oparty jest także utwór komiczny „Amphitryon” (1786) autorstwa André Ernest Modeste Grétry.
W dramacie „Amfitrion 38” (1929) Jean Giraudoux swobodnie przetworzył ten mit. W literaturze współczesnej Amfitrion występuje jako jedna z postaci w powieści Heros powinien być jeden autorstwa zespołu pisarzy-fantastów znanych jako Henry Lion Oldi.
Przypisy
Bibliografia
Pierre Grimal: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Wrocław: Ossolineum, 1987, ISBN 83-040-1069-0.
Krystyna Kreyser: Śladami mitów starożytnej Grecji i Rzymu. Warszawa: LSW, 1992, ISBN 83-205-4167-0
Michał Pietrzykowski: Mitologia starożytnej Grecji. Warszawa: WAiF, 1979, ISBN 83-221-0111-2
