Amphisbaena (st.gr. ἀμφίσβαινα) to mityczne stworzenie z mitologii greckiej, które również zyskało popularność w średniowiecznej kulturze.
Grecja
W mitologii greckiej opisuje się je jako libijskiego węża mrówkożernego lub jaszczurkę bez kończyn, posiadającą dwie głowy, umiejscowione na obu końcach ciała, oraz oczy, które świecą jak świece. Nazwa w języku greckim oznacza „poruszający się w obie strony” (amfis – dwie strony, bainein – poruszać się), co odnosi się do zdolności poruszania się zarówno w przód, jak i w tył. Było znane jako matka mrówek, mimo że żywiło się głównie tymi owadami. Jeśli amfisbaena została przecięta na pół, miała zdolność ponownego połączenia się w jedną całość, co sugerowało jej nieśmiertelność.
Według mitologii, stworzenie narodziło się z krwi spływającej z głowy Meduzy, gdy Perseusz, jej zabójca, przeleciał nad Pustynią Libijską, trzymając jej głowę w dłoni.
Wojsko Katona miało rzekomo natknąć się na amfisbaenę w towarzystwie innych węży, które żywiły się pozostawionymi zwłokami.
Italia
Amfisbaena była symbolem etruskiego boga Aity. Rzymski poeta Lukan opisał ją jako mityczną i legendarną istotę. Pliniusz Starszy, znany rzymski encyklopedysta, w swoim dziele Naturalis Historia wspomniał o jej właściwościach leczniczych. Noszenie żywej amfisbaeny jako amuletu miało chronić kobiety przed poronieniem i zapewniać bezpieczną ciążę, natomiast martwa amfisbaena miała zapobiegać reumatyzmowi i przeziębieniom. Nawet jej skóra miała łagodzić objawy chorób. Pliniusz czerpał te informacje z pism Nikandra, greckiego poety, lekarza i gramatyka z II wieku p.n.e.
Amfisbaena nie tylko posiadała właściwości zdrowotne. Jeśli drwale przymocowali ją do ściętego drzewa, stawali się niewrażliwi na chłód i mogli pracować z mniejszym wysiłkiem. Pliniusz wspomniał o dodatkowych właściwościach tego stworzenia, które było odporne na zimno i pojawiało się wiosną wcześniej niż kukułka (XXX, 85).
Rzymski uczony Aelianus, żyjący w II wieku n.e., przedstawia amfisbaenę w następujący sposób:
Poeci i autorzy starożytnych legend mogli opowiadać o pokonaniu Hydry Lernejskiej, jednego z wyzwań Heraklesa; Homer mógł śpiewać o Chimerze z trzema głowami, potworze z Licji, trzymanym przez Amisodarus, króla Licjan, dla zniszczenia wielu, różnorodnej natury, i absolutnie niezwyciężonym.
Obecnie wydaje się, że te historie zostały zaklasyfikowane jako mity. Amfisbaena jest jednak wężem z dwiema głowami, jedną na przodzie i jedną na końcu. Gdy się porusza naprzód, pozostawia jeden koniec jako ogon, a drugi używa jako głowę. Jeśli natomiast chce cofnąć się, wykorzystuje obie głowy w odwrotny sposób (Aelianus IX, 23).
Średniowiecze
Zarówno Pliniusz, jak i Aelianus byli pewni istnienia amfisbaeny. Wielu autorów przez wieki kopiowało ich informacje bez krytycznej analizy. Dlatego w ciągu następnych wieków napotykamy wzmianki o dwugłowym wężu, na przykład w pismach św. Izydora z Sewilli (560-636), w dwunastowiecznym rękopiśmiennym bestiariuszu łacińskim (obecnie w bibliotece Uniwersytetu Oksfordzkiego; angielskie tłumaczenie pt. Book of Beasts wydał w Londynie w 1954 roku Terence Hanbury White), w trzynastowiecznej encyklopedii przyrodniczej Der naturen bloeme (1270) flamanda Jacoba van Maerlanta oraz w siedemnastowiecznej The Historie of Serpents or The Second Booke of Living Creatures (1608) Edwarda Topsella. Maerlant nie tylko opisał dziwny ruch „amfisbaeny”, ale również wspomniał, że obie głowy mogą zarówno pożerać ofiary, jak i walczyć.
W innym opisie stworzenie ma dwa łby umieszczone na dwóch wężopodobnych szyjach, położonych po przeciwnych stronach korpusu ptaka, dwa mocne skrzydła oraz parę ptasich łap. Dzięki swojej niezwykłej budowie, to jadowite zwierzę może czuwać non stop, ponieważ gdy jeden łeb śpi, drugi czuwa, a kiedy drugi odpoczywa, pierwszy pilnuje spokoju towarzysza.
O amfisbaenie pisali poeci, tacy jak John Milton, Alexander Pope i lord Alfred Tennyson, a także przedstawiali ją malarze i rzeźbiarze.
Teorię o istnieniu tego stworzenia obalił Thomas Browne w swoim dziele Pseudodoxia Epidermica; or, Enquiries into Very Many Received Tenets and Commonly Presumed Truths (1646), znanym również jako Vulgar Errors, w którym podważył wiarygodność bestiariuszy jako źródła informacji naukowej.
Zobacz też
amfisbeny – gady łuskonośne
Linki zewnętrzne
The Enciercling Snake. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-30)].
