Amfilochiusz, którego imię świeckie brzmi Risto Radović (urodzony 7 stycznia 1938 w Bare Radovića, zmarł 30 października 2020 w Podgoricy) – to serbski biskup prawosławny, metropolita Czarnogóry i Przymorza.
== Życiorys ==
=== Wczesne lata i kariera akademicka ===
Amfilochiusz pochodził z rodziny Ćiry i Milevy Radovićów, gdzie dorastał z sześcioma braćmi i dwiema siostrami w Czarnogórze. Swoje wykształcenie podstawowe i średnie zdobył w Barze oraz w monasterze Morača.
Ukończył Akademię Duchowną św. Sawy w Belgradzie w 1962 roku, a także studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu w Belgradzie, specjalizując się w filologii klasycznej. Kontynuował naukę w Bernie na Uniwersytecie Starokatolickim, a następnie w Rzymie na Anselmianum. Po siedmiu latach spędzonych w Grecji, gdzie pracował w parafiach w Spanie i Koropion, obronił pracę doktorską na temat św. Grzegorza Palamasa. W 1967 roku złożył wieczyste śluby zakonne przed metropolitą kefalijskim Prokopiuszem w jednym z klasztorów na Athosie, przyjmując imię zakonne Amfilochiusz. W 1968 roku w Argostoli został wyświęcony na hieromnicha, a jeszcze w tym samym roku otrzymał godność archimandryty. W latach 1975-1976 wykładał w Instytucie św. Sergiusza z Radoneża w Paryżu, a od 1976 do 1985 roku był wykładowcą pedagogiki prawosławnej (katechetyki) w Akademii Duchownej św. Jana Teologa w Belgradzie oraz dziekanem wydziału teologicznego.
Był uczniem archimandryty Justyna (Popovicia) oraz mnicha Paisjusza (Eznepidisa), jednego z starców Athosu.
W końcu lat 80. XX wieku aktywnie uczestniczył w grupie prawosławnych teologów oraz intelektualistów, którzy dążyli do odnowy Serbskiego Kościoła Prawosławnego oraz jego większego zaangażowania w życie społeczne.
=== Biskup ===
W maju 1985 roku został wybrany na biskupa eparchii banackiej, a 29 grudnia tego samego roku przyjął chirotonię biskupią. Jako biskup organizował otwarte wykłady i dyskusje, w których poruszał kwestie religijne oraz związki prawosławia z kulturą serbską. W rezultacie w 1988 roku został oskarżony przez władze Vojvodiny o skłonności „antysocjalistyczne, antykomunistyczne i nacjonalistyczne” oraz o „staranie się o polityczne uświadamianie Serbów południowego Banatu”.
30 grudnia 1991 roku został podniesiony do godności metropolity czarnogórskiego i primorskiego. Był członkiem Związku Pisarzy Serbii i Czarnogóry. W ramach swojej eparchii prowadził intensywną działalność misyjną, zorganizował wydawnictwo eparchialne oraz radio Święta Góra. Mówił w językach greckim, niemieckim, francuskim, rosyjskim i włoskim. Udało mu się także doprowadzić do renowacji wielu zniszczonych świątyń, jak również do budowy nowych cerkwi i monasterów oraz otwarcia akademii duchownej, która została zamknięta przez władze Jugosławii w 1945 roku.
W 2005 roku, na jego polecenie, została zbudowana blaszana cerkiew na górze Rumija. Budowa odbyła się bez wymaganych zezwoleń, a materiały do konstrukcji niewielkiej świątyni (o powierzchni 7,5 metra kwadratowego) zostały przetransportowane samolotami wojskowymi. Cerkiew miała symbolizować związek między Serbskim Kościołem Prawosławnym a wiernymi prawosławia w Czarnogórze, jednak władze czarnogórskie określały tę budowlę jako prowokację.
15 maja 2008 roku Synod Biskupów Serbskiego Kościoła Prawosławnego powierzył mu tymczasowo funkcję przewodniczącego Świętego Synodu Kościoła z powodu długotrwałej choroby patriarchy Pawła. Po jego śmierci, od 15 listopada 2009 do 22 stycznia 2010 roku pełnił rolę locum tenens, z której ustąpił po wyborze nowego patriarchy – metropolity niskiego Ireneusza.
W maju 2010 roku, po zawieszeniu dotychczasowego biskupa raszko-prizreńskiego Artemiusza, został tymczasowym administratorem owej eparchii, obejmującej terytorium Kosowa. 24 sierpnia 2010 roku, jako przedstawiciel serbskiej społeczności w Kosowie, wyraził protest przeciwko wycofaniu sił stabilizacyjnych KFOR z ochrony części monasterów i cerkwi Serbskiego Kościoła Prawosławnego. W listopadzie 2010 roku Święty Sobór Biskupów Serbskiego Kościoła Prawosławnego mianował nowego biskupa ordynariusza eparchii raszko-prizreńskiej, dotychczasowego biskupa pomocniczego Teodozjusza (Šibalicia). W 2011 roku został administratorem (locum tenens) nowo powstałej eparchii Ameryki Południowej i Środkowej.
Był uważany za jednego z największych współczesnych autorytetów moralnych obok patriarchy Ireneusza wśród duchownych Serbskiego Kościoła Prawosławnego.
W maju 2010 roku czarnogórski polityk Milo Đukanović ogłosił, że jego Demokratyczna Partia Socjalistów Czarnogóry włączyła do swojego programu plan utworzenia autokefalicznego Kościoła prawosławnego w Czarnogórze. Metropolita Amfilochiusz zdecydowanie skrytykował tę koncepcję, podkreślając wielowiekową łączność metropolii Czarnogóry z Patriarchatem Serbskim. 22 czerwca 2011 roku stwierdził, że metropolia mogłaby uzyskać autokefalię jedynie za zgodą wszystkich lokalnych Cerkwii prawosławnych.
W styczniu 2011 roku prokuratura Czarnogóry wszczęła postępowanie karne przeciwko metropolicie, zarzucając mu posługiwanie się mową nienawiści (czarn./serb. govor mržnje) w kontekście jego zapowiedzi, że wszyscy, którzy przyczyniliby się do zniszczenia metalowej cerkwi na górze Rumija, zostaną obłożeni klątwą kościelną. Pierwsze posiedzenie sądu odbyło się 23 czerwca 2011 roku. Amfilochiusz stwierdził, że proces ten wpisuje się w kampanię nacisków ze strony świeckich władz Czarnogóry na jego metropolię. W oświadczeniu z 18 lipca 2011 roku zaznaczył, że jego kontrowersyjne słowa były cytatem ze Starego Testamentu i zostały wyrwane z kontekstu. W tym samym oświadczeniu podkreślił, że podobne przykłady „mowy nienawiści” mogą być znalezione w literaturze starotestamentowej oraz w czarnogórskim eposie narodowym – Górskim wieńcu.
Zmarł na COVID-19. Mimo okoliczności jego śmierci, ciało metropolity wystawiono na widok publiczny w otwartej trumnie przed pochówkiem w krypcie soboru w Podgoricy. 1 listopada 2020 roku jego pogrzebowi przewodniczył patriarcha Serbii Ireneusz, który trzy dni po pogrzebie trafił do szpitala z potwierdzonym koronawirusem, co mogło być spowodowane naruszeniem norm sanitarnych przez uczestników ceremonii, a 20 listopada 2020 roku zmarł.
=== Działalność polityczna ===
Amfilochiusz był uznawany w Serbii za dobrze wykształconego i charyzmatycznego duchownego. Przez cały okres swojej działalności jako biskup angażował się w bieżącą politykę Jugosławii oraz krajów, które powstały po jej rozpadzie. Początkowo był bardziej umiarkowany w swoich poglądach, podkreślając, że prawosławie nie powinno łączyć się z etnofiletyzmem, jednak z czasem zaczął otwarcie popierać idee serbskiego nacjonalizmu, „odrodzenia narodowego”, antykomunizmu oraz bliskiego związku prawosławia z narodową tożsamością Serbów. W swoich publicznych wystąpieniach krytykował zachodnioeuropejską demokrację i kapitalizm, a także ostrzegał przed naśladowaniem kulturowych wzorców z zachodu na Bałkanach. Uważany był za jednego z przedstawicieli radykalnie konserwatywnego skrzydła w episkopacie Serbskiego Kościoła Prawosławnego, utożsamiającego się z teologią św. Mikołaja (Velimirovicia).
Był także jednym z autorów koncepcji „teologii wojny” (sr. teologija rata), w której konflikty międzynarodowe przedstawiane są jako nieuniknione z powodu ludzkiej niedoskonałości. Tematyka ta była poruszana w zbiorze materiałów z konferencji, którą współorganizował i błogosławił w 1996 roku, zatytułowanej Jagnje Božije i Zvijer iz Bezdana, w której jednym z autorów tekstów był Radovan Karadžić. W 1991 roku, w dniu św. Piotra, gościł w monasterze w Cetyni Željko Ražnatovića oraz żołnierzy jego paramilitarnej formacji – Serbskiej Gwardii Ochotniczej. Otwarcie popierał również Vojislavowi Koštunicy, a przed przewiezieniem Slobodana Miloševicia do Hagi, odwiedził go i obdarował ewangeliarzem. Po aresztowaniu Radovana Karadžicia odwiedzał go w areszcie w Hadze. W 2004 roku, w Belgradzie, podczas manifestacji przeciwko atakom na Serbów w Kosowie, próbował powstrzymać uczestników protestów przed zniszczeniem meczetu Bajrakli.
Po ogłoszeniu niepodległości przez Czarnogórę, Amfilochiusz ostro krytykował to wystąpienie z dotychczasowej federacji Serbii i Czarnogóry i brał udział w protestach przeciwko tej decyzji. Sam był posiadaczem obywatelstwa czarnogórskiego. 27 sierpnia 2010 roku w liście otwartym do prezydenta i premiera Czarnogóry sprzeciwił się nowej ustawie o szkolnictwie, która przewidywała wykorzystywanie jedynie języka czarnogórskiego w szkołach. Twierdził, że na mocy tej ustawy dochodzi do dyskryminacji ponad połowy społeczeństwa, które za swój język ojczysty uznaje język serbski. Według metropolity naród czarnogórski został „wynaleziony” przez komunistów Tity, aby podzielić ludność serbską w Czarnogórze i Serbii.
W maju 2013 roku zdecydowanie skrytykował decyzję władz Serbii o normalizacji stosunków z Kosowem, uznając, że zrzeczenie się przez Serbię Kosowa i Metochii jest zdradą narodu oraz wydaniem „na ukrzyżowanie” kosowskich Serbów i cerkwi na tym obszarze.
Otrzymał tytuł doktora honoris causa Moskiewskiej Akademii Duchownej (2006), Instytutu Teologii Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego (2008), Instytutu św. Sergiusza z Radoneża w Paryżu oraz Petersburskiej Akademii Duchownej (2014).
== Publikacje ==
Amfilochiusz (Radović) jest autorem wielu prac teologicznych, w tym:
Tajna Svete Trojice po uczenju Sv. Grigorija Palame (oryg. w języku greckim), 1973
Smisao liturgije (oryg. w j. greckim), 1974
Sinaiti i njihov značaj u Srbiji XIV vijeka, 1981
Filokalijski pokret XVIII i početkom XIX vijeka (oryg. w j. greckim), 1982
Duhovni smisao hrama Svetog Save na Vračaru, 1989
Prepodobni Rafailo Banatski, 1988
Vračanje duše u čistotu, 1992
Osnovi pravoslavnog vaspitanja, 1993
Svetosavsko prosvetno predanje i prosvećenost Dositeja Obradovića, 1994
Istorijski presjek tumaczenja Starog Zavjeta, 1996
Był również współautorem przekładu Pisma Świętego na współczesny język serbski.
W 1996 roku opublikował tom wierszy U Jagnjetu je spas, a w 2011 roku czterotomową pracę poświęconą sytuacji Serbów w Kosowie zatytułowaną Pomenik novog kosovskog stradanja.
== Przypisy ==
== Bibliografia ==
Biografia na stronach Patriarchatu Moskiewskiego
Dorota Gil: Prawosławie, historia, naród. Miejsce kultury duchowej w serbskiej tradycji i współczesności. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2005. ISBN 83-233-1951-0. OCLC 234077195. (pol.).
Dorota Gil: Świętosawie a dzisiejsze oblicze kultury duchowej Serbów. W: Elżbieta Kajzar: Przemiany w świadomości i kulturze duchowej narodów Jugosławii po 1991 roku. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1999. ISBN 83-233-1254-0. OCLC 50451084. (pol.).
