Ametyszczak

Ametyszczak (Cinnyricinclus leucogaster)

Ametyszczak (Cinnyricinclus leucogaster) to gatunek niewielkiego ptaka z rodziny szpakowatych (Sturnidae). Występuje w trzech podgatunkach na południowo-zachodnim Półwyspie Arabskim oraz w Afryce Subsaharyjskiej. Nie jest zagrożony wyginięciem.

Taksonomia

Po raz pierwszy ametyszczak został opisany przez Pietera Boddaerta w 1783 roku, który nazwał go Turdus leocogaster, dla gatunku znanego do tej pory pod nazwą zwyczajową. Krótki opis tego ptaka zawierał Georges-Louis Leclerc de Buffon w dziele Histoire naturelle des oiseaux (1775). Holotyp pochodził z Beninu. Opisy Buffona były wzbogacone o kolorowe tablice zebrane w Planches enluminées… (1765–1783). Ametyszczak był jednym z dwóch ptaków przedstawionych na tablicy 648.

Obecnie (2020) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) klasyfikuje ametyszczaka w monotypowym rodzaju Cinnyricinclus, opisanym przez Lessona w 1840 roku. Niektórzy badacze umieszczali błyszczaka żałobnego (Poeoptera femoralis) oraz błyszczaka rdzawobrzuchego (Pholia sharpii) w tym samym rodzaju, co można znaleźć w Check-list of the birds of the world (1962) i innych istotnych źródłach do lat 90. XX wieku. Połączenie tych trzech gatunków oparto na plamkowanym upierzeniu młodych ptaków. Ametyszczak jednak wykazuje wyraźny dymorfizm płciowy w upierzeniu. Dodatkowo ziarna melaniny w piórach ametyszczaków mają unikalną strukturę, porównywalną z tą, którą obserwuje się u pawi z rodzaju Pavo. Badania genetyczne przeprowadzone przez Lovette & Rubenstein (2007) wskazują, że Cinnyricinclus jest taksonem siostrzanym względem malgaszczyka (Hartlaubius auratus). Oba gatunki zdają się reprezentować stare, reliktowe linie rozwojowe, nie mając blisko spokrewnionych taksonów. Chociaż te wnioski mogą być wynikiem long branch attraction, spójność wyników w różnych analizach filogenezy oraz unikatowa synapomorfia dla tych dwóch taksonów temu przeczy. Klad Cinnyricinclus + Hartlaubius to jeden z trzech kladów zidentyfikowanych w obrębie afrykańskich szpakowatych.

IOC wyróżnia trzy podgatunki, tak samo jak autorzy HBW i Clements Checklist of Birds of the World (2019):

• C. l. arabicus Grant & Mackworth-Praed, 1942
• C. l. leucogaster (Boddaert, 1783)
• C. l. verreauxi (Finsch & Hartlaub, 1870)

W 1930 roku W. Wedgwood Bowen opisał dwa nieuznawane podgatunki: C. l. friedmanni oraz C. l. lauragrayae (Bowen, 1930). Nazwa C. l. friedmanni stała się synonimem C. l. arabicus, podczas gdy C. l. lauragrayae – synonimem C. l. verreauxi.

Morfologia

Ametyszczaki są jednymi z mniejszych przedstawicieli rodziny. Ich długość ciała wynosi od około 15 do 18 cm, podczas gdy u szpakowatych (Sturnidae) ogólnie waha się od około 16 do 45 cm. Masa ciała wynosi od 33 do 56 g (dane dotyczące podgatunków C. l. leucogaster i C. l. verreauxi). Ametyszczaki mają raczej zwartą budowę ciała, a dymorfizm płciowy jest wyraźny. U ptaków obu płci ogon jest nieznacznie rozwidlony. Poniższy opis dotyczy ptaków podgatunku nominatywnego, chyba że zaznaczone jest inaczej.

U samca głowa (oprócz czarnego kantarka) oraz wierzch ciała, w tym pokrywy skrzydłowe i ogon, mają fioletowo opalizujący odcień. W świeżym upierzeniu intensywny niebieski kolor opalizacji jest dobrze widoczny. W miarę zużycia upierzenia dominuje miedzianośliwkowy połysk. Nazwy anglojęzyczne ametyszczaka, takie jak „Plum-coloured Starling”, nawiązują do śliwkowego koloru jego upierzenia. Pod pewnymi kątami pióra mogą wydawać się różowe, brązoworóżowe, czerwonawe lub całkowicie czarne. Na lotkach I rzędu opalizacja fioletowa jest mniej zauważalna, a w znoszonej szacie wyglądają na brązowe. Broda, gardło i górna część piersi są fioletowe i opalizujące. Dolna część piersi, brzuch, boki oraz pokrywy podogonowe są całkowicie białe. Tęczówka jest ciemnobrązowa z żółtym zewnętrznym pierścieniem, a dziób i nogi są czarne.

Upierzenie samic znacząco się różni, jest całkiem pozbawione opalizacji. Na ciemieniu, tylnym karku oraz bokach głowy biegną ciemne paski. Pióra płaszcza, kupra i ogona są ciemnobrązowe z jasnymi krawędziami, a skrzydła ciemnobrązowe, z jaśniejszymi krawędziami pokryw skrzydłowych oraz rdzawe wewnętrzne chorągiewki lotek I rzędu. Pióra gardła, brody i dolnej części ciała są białe z ciemnymi paskami wzdłuż środka, najszerszymi na piersi. Części nieopierzone mają podobne ubarwienie do samców.

Osobniki młodociane upierzeniem przypominają samice, ale mają szersze rdzawobrązowe krawędzie piór, ciemnobrązowe tęczówki oraz brązowy dziób i ogon.

Na lotkach I rzędu P3–5 występuje emarginacja.

Ptaki podgatunku C. l. verreauxi osiągają większe rozmiary. Samce mają białe nasady najbardziej zewnętrznych sterówek, a samice w świeżym upierzeniu charakteryzują się wyraźniejszymi białymi krawędziami piór na wierzchu ciała. U osobników podgatunku C. l. arabicus samce nie różnią się znacząco od samców podgatunku nominatywnego, natomiast samice mają niemal jednolicie brązowy wierzch ciała, bez jasnych krawędzi piór.

Zasięg występowania

Ametyszczaki występują na południowo-zachodnim Półwyspie Arabskim oraz w Afryce Subsaharyjskiej. Są szeroko rozprzestrzenione na południe od Sahary, pomiędzy równoleżnikami 15°N i 25°S, jednak ich zasięg nie obejmuje lasów deszczowych dorzecza Kongo, suchszych obszarów południowej i zachodniej Afryki Południowej oraz znacznej części Somalii i Etiopii (na południe od 9°N i na wschód od 41°E). W wielu regionach ametyszczaki prowadzą wędrowny tryb życia, chociaż niektóre populacje są osiadłe. Miejscami w określonych porach roku można spotkać zarówno ptaki lęgowe, jak i nielęgowe, należące do różnych podgatunków. Przedstawiciele poszczególnych podgatunków zamieszkują następujące tereny (dotyczy całego roku, jeśli nie zaznaczone inaczej):

• C. l. arabicus Grant & Mackworth-Praed, 1942 – południowo-zachodni Półwysep Arabski – od południowo-zachodniej Arabii Saudyjskiej na południe po zachodni Jemen. Północna granica zasięgu występowania, a także całego gatunku, znajduje się na szerokości 22°N. Pojedyncza obserwacja pochodzi z Janbu na szerokości 24°N. Prawdopodobnie przedstawiciele tego podgatunku występują również w Erytrei, Dżibuti, północnej Etiopii, wschodnim Sudanie i północno-zachodniej Somalii (jedynym z wymienionych krajów, w którym stwierdzono prawdopodobne lęgi), gdzie ich zasięg ograniczony jest od wschodu południkiem 46°E i od południa równoleżnikiem 9°30’N;
• C. l. leucogaster (Boddaert, 1783) – od Senegalu i Gambii na wschód przez pas lądu na południe od Sahary i na północ od równika; obejmuje Sudan Południowy, północną Demokratyczną Republikę Konga, Ugandę oraz środkową i południową Etiopię. Poza sezonem lęgowym występuje również w pobliżu wybrzeża, w Gabonie, Kongu i północnej DRK oraz dalej na południe, aż po Kenię i Tanzanię;
• C. l. verreauxi (Finsch & Hartlaub, 1870) – południowa DRK i Angola, na południe po środkową Namibię, a w wschodniej części zasięgu: od południowej Kenii i zachodniej Tanzanii na południe po Botswanę, północno-wschodnią Południową Afrykę, Eswatini i Mozambik. Poza okresem lęgowym zasięg występowania jest szerszy.

Wędrówki

W wielu regionach ametyszczaki są ptakami wędrownymi, chociaż niektóre populacje prowadzą osiadły tryb życia.

W południowej części zasięgu – na południe od rzek Okawango i Zambezi – ametyszczaki to niemal wyłącznie ptaki lęgowe. Od równoleżnika 20°S na południe tereny lęgowe są zajmowane zazwyczaj tylko w okresie od maja do sierpnia. Ametyszczaki przybywają na tereny lęgowe coraz później w miarę wzrostu szerokości geograficznej. Niektóre z obszarów w środkowej i północnej części zasięgu przez pewien czas w roku służą zarówno za tereny lęgowe, jak i zimowiska dla nowo przybyłych ptaków. Miejscami występują populacje podejmujące jedynie lokalne wędrówki.

Dokumentacja przemieszczania się ametyszczaków na obszarach położonych na północ od równika jest stosunkowo ograniczona. Na Półwyspie Somalijskim są to bardzo słabo poznane ptaki, mimo ich rozpowszechnienia. Występują tam wszystkie trzy podgatunki. Przedstawiciele podgatunku nominatywnego zamieszkują środkową i południowo-wschodnią Etiopię, prowadząc osiadły tryb życia. W północnej Etiopii, Erytrei, Dżibuti i północno-zachodniej Somalii, na północ od co najmniej 10°N, występuje C. l. arabicus, głównie od marca do września (na tereny lęgowe w Arabii Saudyjskiej przybywają w marcu). Są to ich zimowiska, a populacja gniazdująca na Półwyspie Arabskim prawdopodobnie jest w całości wędrowna. Ptaki podgatunku C. l. verreauxi są obserwowane w północnej Etiopii na przelotach od kwietnia do listopada.

Również w regionie Wielkich Jezior Afrykańskich można spotkać przedstawicieli różnych podgatunków oraz ptaki gniazdujące i zimujące, a miejscami być może również osiadłe.

Na Bliskim Wschodzie do połowy 2020 roku odnotowano pojedyncze stwierdzenia z Izraela (1983; dorosły samiec, początkowo uznawany za uciekiniera z niewoli), Zjednoczonych Emiratów Arabskich (2000, młodociany osobnik; 2018) oraz Omanu (2003).

Pożywienie

Ametyszczak jest gatunkiem głównie owocożernym, chociaż zdarza mu się spożywać również owady. W jego diecie znajdują się owoce takich roślin jak wiązowce (Celtis), głożyna (Zizyphus), sumaki (Rhus), figowce (Ficus), Lannea (nanerczowate), morwy (Morus), gązewnikowate (Loranthaceae). Do konkretnych gatunków należą między innymi: figowiec sykomora (F. sycomorus), morwa biała (M. alba), która przyciąga ametyszczaki do ogrodów, Carissa edulis (toinowate), Euclea divinorum (hebankowate), Apodytes dimidiata (Metteniusaceae), Canthium lactescens (marzanowate), Rotheca myricoides (jasnotowate), Boscia pechuelli (kaparowate) oraz Tapinanthus leendertziae (gązewnikowate).

W żołądkach tych ptaków znajdowano także nasiona. W Południowej Afryce ametyszczak odgrywa istotną rolę w rozsiewaniu nasion Phragmanthera dschallensis z rodziny gązewnikowatych, które ptaki wydalają po zjedzeniu. Na Półwyspie Arabskim zaobserwowano raz zbieranie nektaru z kwiatu aloesu przez nakłuwanie jego podstawy.

Wśród owadów zjadanych przez ametyszczaki odnotowano termity (Isoptera) oraz uskrzydlone mrówki (Formicidae).

Ekologia, tryb życia i zachowanie

Ametyszczaki zamieszkują otwarte zadrzewienia, w tym również tereny nadrzeczne. Mogą występować w pobliżu przecinek w nizinnych lasach, na obrzeżach lasów oraz na terenach uprawnych. W Afryce Południowej preferują miombo oraz lasy mieszane. Na Półwyspie Arabskim wybierają lasy mieszane, często z udziałem akacji, jałowców oraz figowców i głożyny (Ziziphus). Unikają obszarów całkowicie zdominowanych przez jałowce i prawdopodobnie nie tolerują klimatu pustynnego. Na Półwyspie Arabskim pojawiają się na wschodnich obrzeżach pustyni Tihama, lecz tylko na najniższych wysokościach. Nie zapuszczają się w wyżyny ciągnące się wzdłuż krańców pustyni, a jedynie zabłąkane osobniki mogą być tam spotykane. W Kenii ponad ¾ (76%) zasięgu występowania gatunku obejmuje tereny z roczną sumą opadów przekraczającą 500 mm, podczas gdy jedynie 14% zajmują tereny pustynne, głównie położone w pobliżu Jeziora Rudolfa i rzeki Tana.

Na Półwyspie Arabskim ametyszczaki występują na wysokościach od 600 do 2500 m n.p.m. Na najniższych wysokościach pojawiają się na wschodnim skraju pustyni Tihama. Na Półwyspie Somalijskim odnotowywano je na wysokościach 380–2520 m n.p.m., w Kenii do 3000 m n.p.m., a w Tanzanii między 1800 a 2200 m n.p.m. W Malawi ametyszczaki były stwierdzane do 2200 m n.p.m., jednak nie było pewności, czy gniazdują powyżej 1500 m n.p.m. przynajmniej do końca lat 70. XX wieku.

Ametyszczaki poszukują pożywienia głównie w koronach drzew. Spędzają stosunkowo mało czasu na ziemi, co jest rzadkim zjawiskiem wśród szpakowatych. Zazwyczaj występują w parach lub w grupach liczących do 20 osobników. Czasami są to wyłącznie ptaki jednej płci. Ametyszczaki rzadko tworzą większe stada i nieczęsto zbierają się w grupach na odpoczynek. Często można je zobaczyć w towarzystwie błyszczaków stalowych (Lamprotornis chalybaeu), a w Kenii czasami także z szpakami ozdobnymi (Creatophora cinerea). Okazjonalnie dołączają do żerujących wielogatunkowych stad ptaków owadożernych i pojawiają się w pobliżu owocujących drzew.

Lęgi

W poniższej tabeli przedstawiono czas trwania okresu lęgowego w poszczególnych krajach lub regionach. Kolory i symbole oznaczają:

jasnoniebieski: stwierdzona aktywność lęgowa (sprecyzowana lub nie); ciemnoniebieski: szczególnie nasilona aktywność lęgowa;

jeśli informacje źródłowe precyzowały etap okresu lęgowego, do którego się odnoszą, oznaczono go kolejno: „×” dla budowy gniazda; „•” dla znoszenia jaj; litera „P” dla obecności piskląt lub dorosłych karmiących młode; litera „I” dla obserwacji młodocianych, w tym z dorosłymi.

Ametyszczaki są ptakami monogamicznymi. Istnieje jedno doniesienie o dwóch samcach pomagających samicy w karmieniu młodych, ale nie ma dowodów na regularne występowanie gniazdowania kooperatywnego. Gniazdo jest umieszczone w dziupli drzewa, często w gatunku Combretum (trudziczkowate), lub innym zagłębieniu, przeważnie na wysokości od 2 do 6 m nad ziemią (ogółem od 1 do 10 m nad podłożem). Wykorzystywane są również stare dziuple dzięciołów (Picidae) (na Półwyspie Arabskim są to dziuple dzięciołów arabskich, Dendrocoptes dorae, a w części Afryki między innymi dzięciołów ciemnogłowych, Dendropicos griseocephalus) oraz wąsali (Ramphastidae), a także puste słupki ogrodzeniowe. W słupkach pusta przestrzeń może sięgać do 60 cm w głąb od wejścia, podczas gdy dziuple wybierane przez ametyszczaki mają od 23 do 45 cm głębokości oraz 7–10 cm średnicy wewnętrznej. Wyściełają je ptaki obu płci. Wyściółka często składa się z łajna – stwierdzano końskie, ośle i słoniowe – oraz zielonych liści. Ametyszczaki trzymane w niewoli korzystały wyłącznie z zielonych liści, czasami dodając kolejne już podczas odchowu piskląt.

Zniesienie liczy od 2 do 4 jaj, przeważnie 3. Ich skorupka jest jasnoniebieska lub zielonkawoniebieska, pokryta drobnymi czerwonobrązowymi i fioletowymi plamkami, gęściej rozmieszczonymi przy szerszym końcu jaja. Wymiary dla 72 jaj z południowej Afryki wynoszą 22–27 na 15,5–19 mm (średnio: 24,5 na 17,4 mm); dla nieznanej liczby jaj z Demokratycznej Republiki Konga: 23–26 na 16,5–18,5 mm; dla 85 jaj z południowej Afryki: ogólne wymiary 22,9–26,7 mm na 15,5–19,2 mm (średnio 24,5 na 17,4 mm). Wysiadywanie trwa od 12 do 14 dni, a wysiadywaniem zajmuje się wyłącznie samica, przynajmniej w niewoli. Młode są karmione przez obydwa ptaki z pary i przebywają w gnieździe około 21 dni.

Wiadomo, że pasożytem lęgowym ametyszczaków są miodowody szarogłowe (Indicator minor). Możliwe, że w Kenii są nimi również miodowody duże (I. indicator).

Ametyszczaki stosunkowo często korzystają z tych samych dziupli w kolejnych latach, o ile nie zostały one przejęte przez inne ptaki (zwłaszcza inne szpaki i sierpodudki).

Status i zagrożenia

IUCN uznaje ametyszczaka za gatunek najmniejszej troski nieprzerwanie od 1988 roku (stan na 2020). BirdLife International ocenia, że trend liczebności populacji jest prawdopodobnie spadkowy. Przyczyną tego stanu rzeczy jest wylesianie oraz degradacja lasów wyżynnych. Nie jest jednak znane tempo tego spadku ani szacunkowa liczebność populacji.

Uwagi

Przypisy

Linki zewnętrzne

Zdjęcia i nagrania audiowizualne można znaleźć w serwisie eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).

Zbiory piór ametyszczaka dostępne są na stronie featherbase.info (ang.).