Ametyst

Ametyst

Ametyst to minerał, będący fioletową oraz przezroczystą do przeświecającej wersją kwarcu. Jest to kamień półszlachetny, który znajduje swoje zastosowanie w jubilerstwie. Nazwa „ametyst” wywodzi się z języka greckiego i oznacza „trzeźwy” (ἀ- a – ‘nie’, μέθυστος méthystos – ‘pijany’), ponieważ według wierzeń starożytnych Greków picie wina z kielicha ametystowego miało chronić przed upiciem się.

Właściwości

Ametyst to odmiana kwarcu o barwie fioletowej, purpurowej lub purpurowo-fioletowej, charakteryzująca się przejrzystością. Jej kolor jest efektem działania jonów żelaza w strukturze kwarcu oraz ich aktywacji promieniowaniem wysokoenergetycznym. Kolor ametystu pozostaje stabilny do temperatury 250 °C, po jej przekroczeniu minerał staje się bezbarwny. W temperaturze 500 °C fioletowy ametyst zmienia się w cytrynowy, który czasem sprzedawany jest jako kamień ozdobny.

Barwa ametystu jest wynikiem interakcji elektronowych między jonami Fe2+ i Fe3+. Jony te zajmują różne miejsca w strukturze kwarcu, co sprzyja powstawaniu naładowanych jonów, które wymieniają się ładunkiem, tworząc centra barwne. Promieniowanie gamma lub rentgenowskie aktywuje te centra, a ich podgrzewanie prowadzi do dezaktywacji, co wpływa na zmianę barwy minerału.

Ametyst tworzy kryształy o formie słupkowej, a rzadziej igiełkowej (o długości do kilku centymetrów, czyste kryształy powyżej 10 cm są bardzo rzadkie). Najczęściej występuje w formie szczotek krystalicznych w pustkach skalnych (geodach, druzach, szczelinach). Często spotyka się skupienia zbite oraz ziarniste, a także charakterystyczne wstęgowanie, kiedy warstwy mają różne natężenie barwy. Czasami formuje się w kształcie berła.

Występowanie

Ametyst występuje w dużych ilościach w utworach pneumatolitowych oraz hydrotermalnych, a także w skałach osadowych (żwiry, piaski). Jego obecność jest szczególnie zauważalna w próżniach pogazowych skał bazaltowych, zwanych geodami lub migdałami. Geody z Brazylii mogą osiągać rozmiar ponad jednego metra sześciennego.

Główne miejsca występowania to: Brazylia (Bahia, Minas Gerais, Mato Grosso), Urugwaj (Artigas), Iran, USA (Montana, Georgia, Arizona), Rosja (Ural, Jakucja, Półwysep Kolski), Niemcy, Szwecja, Austria, Sri Lanka, Finlandia, Węgry, Kazachstan, Nigeria, Norwegia, Pakistan, Tanzania, Madagaskar oraz Alpy.

W Polsce ametyst został stwierdzony w Małopolsce (Rudno, Regulice, Alwernia koło Krzeszowic), w Tatrach – w dolomicie oraz w XV wieku w dużych złożach na Dolnym Śląsku, w okolicach Szklarskiej Poręby i Karpacza. Inne lokalizacje to Kletno, Lwówek Śląski, Kamienna Góra, Wleń, Różana, Świerzawa, Suszyn i Lubiechowa.

Charakterystyka ametystów z różnych lokalizacji

Afganistan

Okazy z Afganistanu często przybierają formę podwójnych kryształów z dobrze zakończonymi końcówkami, występujących w kalcycie, a ich kolor to zazwyczaj ciemnofioletowy z jasnym pryzmatem.

Austria

Ametysty pochodzące z Austrii głównie z Alp Zillertalskich oraz Tyrolu przyjmują formę berłową, szkieletową lub strefową, często tworząc się na innych kwarcach; charakteryzują się wyrazistym fioletem i są cenione przez kolekcjonerów.

Kanada

Ametysty z Kanady są wydobywane głównie w regionie Thunder Bay w Ontario; ich odcienie fioletu zmieniają się w bezbarwny kwarc na brzegach, a ich cechą charakterystyczną są naloty czerwonego hematytu.

Grecja

Grecja dostarcza ametysty z wyspy Serifos oraz z alpejskich szczelin w Rodopach, które tworzą efektowne ametystowe berła osadzone na kryształach kwarcu dymnego. Kryształy te mają intensywne strefowe zabarwienia oraz czerwone hematytowe wtrącenia.

Węgry

Ametysty odkryte na Węgrzech w Górach Zempléni w okolicach Nyíri przypominają fioletowy chalcedon, lecz są promieniście rosnącymi kryształami ametystu, mającymi jedwabisty połysk i półprzezroczystość.

Rosja

Rosyjskie ametysty z regionu Murinska w Uralu charakteryzują się krótkimi, pryzmatycznymi kryształami, często formy berłowej, a ich kolory są różne, niektóre osiągają głębokie i intensywne odcienie.

Kazachstan

Kryształy ametystów z lokalizacji na zachodnim wybrzeżu Jeziora Bałchasz są małe i mają krótko-pryzmatyczną formę, często z podwójnymi zakończeniami. Ich większa część jest bezbarwna, a końce intensywnie zabarwione. Podobne do meksykańskich ametystów z Veracruz.

Norwegia

Norwegia ma kilka lokalizacji ametystów, które przypominają te w Alpach, a najczęściej spotykane są kryształy o krótkich pryzmatach i formie berłowej, na przykład w Stange, Hedmark.

Urugwaj

Okazy z Urugwaju mają bardzo ciemny, intensywny kolor, co czyni je cenionymi przez kolekcjonerów; najczęściej występują na bazalcie i tworzą geody, największa znana geoda ametystowa pochodzi stamtąd.

Afryka Południowa

Południowa Afryka jest znana z unikalnych ametystów kaktusowych, które powstają z narastania młodszych kryształów na starsze. Występują w kolorach białych, żółtych, dymnych i fioletowych. Obecnie lokalizowane są na farmie Bouthenhouthoek, Mathys Zyn Loop.

Brazylia

Ametysty z Brazylii, szczególnie z Rio Grande do Sul, tworzą piękne druzdy w pustkach bazaltów. Ciemnofioletowe ametysty berłowe z inkluzjami goethytu bądź żółto-brązowych igiełek rutylu są popularne. Kryształy mają dobrze rozwinięte pryzmatyczne powierzchnie oraz nierównomierne zabarwienie.

Niemcy

Idar-Oberstein był kiedyś znaczącym źródłem ametystów, jednak obecnie w Niemczech nie prowadzi się komercyjnego górnictwa. Można jednak zbierać minerały w kamieniołomie Juchem w Niederwörresbach, gdzie występują ametysty o różnych formach i odcieniach fioletu. Inne lokalizacje, takie jak kamieniołomy wzdłuż Renu, przyciągają kolekcjonerów, chociaż zasoby ametystów są tam ograniczone.

Polska

Ametyst był znany w Polsce już w średniowieczu, w XV wieku Walonowie wydobywali go w Karkonoszach. Najczęściej występuje w formie szczotek oraz pojedynczych kryształów, a także w formie szczelinowej, gdzie ametyst jest przeplatany innymi minerałami, jak kwarc mleczny czy chalcedon. Zwykle ma jasno fioletowy lub lekko różowy kolor, a okazy ciemnofioletowe są rzadkie. Występuje głównie na Dolnym Śląsku, w okolicach Szklarskiej Poręby i Karpacza oraz w Kowarach, Lubiechowej, Różanej i wielu innych lokalizacjach.

Włochy

Ametysty z Osilo na Sardynii są cenione wśród kolekcjonerów, występują w miękkich, zielonkawych warstwach trachitu w kamieniołomach koło Sassari. Kryształy są małe (zwykle poniżej 5 cm), pryzmatyczne, o równomiernym zabarwieniu, mogą być przezroczyste lub półprzezroczyste. Często towarzyszą im kalcyt i syderyt.

Madagaskar

Ametysty z okolic jeziora Alaotra w centralnym Madagaskarze pochodzą głównie z pegmatytów, a te z północno-wschodniego wybrzeża znajdują się w żyłach i pustkach w gnejsach. Interesujące ametysty z wieloma strefami kolorów, przypominające fantomy, pochodzą z okolic Ankazobe.

Maroko

Maroko słynie z rzadkich ametystów klepsydrowych, które występują w postaci małych, wydłużonych kryształów przypominających klepsydrę. Charakteryzują się one regularnymi pryzmatycznymi formami, mają intensywny fioletowy kolor, często jaśniejsze w środku, a także białe.

Namibia

Namibia jest znana z ametystów berłowych, które mają formę szkieletową i często zawierają różne inkluzje, takie jak pęcherzyki wodne czy rutyl. Zazwyczaj są ciemnofioletowe z białymi wnętrzami, a popularne lokalizacje to złoża w okolicach gór Brandberg czy gór Goboboseb.

USA

Na Peterson Mountain w Nevadzie ametysty występują w różnych odcieniach, od jasnych do głęboko fioletowych. Często mają pryzmatyczne kształty z efektem fantomu, na przykład fantom cytrynu wewnątrz kryształu ametystowego. Na Four Peaks w Arizonie znajdują się intensywne, głęboko fioletowe kryształy ametystu, które są cenione na rynku kolekcjonerskim z powodu ich koloru i klarowności.

Meksyk

Meksykańskie ametysty pochodzą głównie z dwóch znanych miejsc: Las Vigas w Veracruz i Amatitlan w Guerrero. W Las Vigas kryształy rosną w szczelinach w wulkanicznych skałach andezytowych. Ametysty z Amatitlan są zazwyczaj przezroczyste z intensywnym fioletem w środku i białymi lub bezbarwnymi końcami.

Galeria

Zastosowanie

Ametyst jest używany w jubilerstwie jako kamień półszlachetny oraz jako talizman, który ma zapewniać pokój, harmonię i spokój.

Znane ametysty:

• Muzeum Brytyjskie w Londynie – oszlifowany kamień o wadze 343 karatów.
• Smithsonian Institution w Waszyngtonie – oszlifowany brazylijski kamień o wadze 1362 karata; kamień z Północnej Karoliny – 202,5 karata.
• Ametysty były używane w klejnotach koronnych (berło Katarzyny Wielkiej; berło królów brytyjskich).
• W skarbcu watykańskim znajduje się papieski pierścień z ametystem.

Znaczenie w religii

Ametyst jest wymieniany jako jeden z kamieni w pektorałach Aarona (Wj 28:19; Wj 39:12). W Apokalipsie św. Jana stanowi ozdobę dwunastej warstwy fundamentów niebieskiego Jeruzalem (Ap 21:20). Od VII wieku ametyst stał się symbolem godności wśród kleru. W skarbcu katedry krakowskiej znajduje się pierścień kardynalski z ametystowym oczkiem należący do Karola Wojtyły. Ametystem zdobione były też krzyże noszone przez opatów, prałatów i kanoników.

Znaczenie w kulturze

Ametyst był uważany przez starożytnych Greków za kamień chroniący przed upiciem się. Nazwa „Amethystos” w języku greckim oznacza „nie pijany”.

Legenda głosi, że święty Walenty nosił pierścień z wyrzeźbionym z ametystu kupidynem, co uczyniło go symbolem prawdziwej miłości w średniowieczu. Wraz z upływem czasu ametyst, z uwagi na swój szlachetny kolor, zyskał popularność wśród szlachty i władców.

W 1576 roku francuski poeta Remy Belleau stworzył legendę, według której ametyst to nimfa Amethyst zamieniona przez Dianę w kryształ, aby uchronić ją przed zgonem z rąk Bachusa. Wzruszony bóg wylał wino z kielicha, które zabarwiło kamień na piękny kolor.

Ametyst jest również kamieniem przypisanym do jednego z 12 znaków zodiaku – rybom.

Zobacz też

kamień ozdobny

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• W. Szumann – „Kamienie szlachetne i ozdobne”;
• N. Sobczak – „Mała encyklopedia kamieni szlachetnych i ozdobnych”;
• R. Hochleitner – „Minerały i kryształy”;
• Leksykon Przyrodniczy – „Minerały”;
• Podręczny Leksykon Przyrodniczy – „Minerały i kamienie szlachetne”;
• Kazimierz Maślankiewicz: Kamienie szlachetne. Wyd. 3 popr. i uzup. Warszawa: Wydawnictwo Geologiczne, 1982. Brak numerów stron w książce
• C. Hall – „Klejnoty kamienie szlachetne i ozdobne”;
• G.G. Gormaz i J.J. Casanovas – „Atlas mineralogii”.