Ameryka Północna
Ameryka Północna to trzeci co do wielkości kontynent na Ziemi, o powierzchni wynoszącej 24 230 000 km² (16,2% lądowej powierzchni Ziemi), ulokowany na półkulach północnej i zachodniej. Kontynent został nazwany na cześć włoskiego kupca i nawigatora Amerigo Vespucciego, który był jednym z pierwszych Europejczyków, którzy badali Nowy Świat.
Geograficznie Ameryka Północna obejmuje obszar, którego południową granicę wyznacza Przesmyk Panamski. Największym państwem na tym kontynencie jest Kanada, zajmująca powierzchnię 9 976 139 km², a na drugim miejscu plasują się Stany Zjednoczone, które mają powierzchnię 9 363 500 km². W skład tego regionu wchodzi także Ameryka Środkowa, znajdująca się w strefie klimatu podrównikowego. Ameryka Środkowa obejmuje takie kraje jak: Meksyk, Gwatemala, Belize, Salwador, Honduras, Nikaragua, Kostaryka, Panama, a także wyspy: Kuba, Haiti, Dominikana i Jamajka. Między Ameryką Północną a Środkową istnieje podział kulturowy, którego granica przebiega na wysokości przesmyku Tehuantepec w Meksyku. Z tego powodu Meksyk jest kulturowo przypisany do Ameryki Środkowej. W zależności od definicji, Ameryka Środkowa rozciąga się od Meksyku do Panamy, a w niektórych źródłach obejmuje również Indie Zachodnie.
Dane geograficzne
Kontynent ma kształt trójkąta, którego wierzchołek znajduje się na południu. Z Ameryką Północną związane są terytoria takie jak: Grenlandia (największa wyspa na świecie), Archipelag Arktyczny, Wyspy Królowej Charlotty, Aleuty oraz Indie Zachodnie. Od zachodu otacza go Ocean Spokojny, od północy Ocean Arktyczny, a od wschodu Ocean Atlantycki. Grenlandia jest oddzielona od Islandii przez Cieśninę Duńską. Na północnym zachodzie Ameryka Północna graniczy z Azją przez Cieśninę Beringa. Na południu kontynent łączy się lądowo z Ameryką Południową. Jej południowa część (od granicy meksykańsko-amerykańskiej) znana jest jako Ameryka Środkowa, która razem z Ameryką Południową tworzy Amerykę Łacińską. W obrębie Ameryki Środkowej wyróżniamy Amerykę Centralną oraz archipelagi – Antyle i Bahamy.
Najdalej wysunięte punkty Ameryki Północnej to:
- na północy – Kap Morris Jesup (83°40′N),
- na południu – Wyspa Kokosowa (5°32′N),
- na zachodzie – Przylądek Wrangla (172°25′E),
- na wschodzie – Przylądek Północno-Wschodni (11°00′W).
Skrajne punkty Ameryki Północnej jako kontynentu to:
- na północy – Półwysep Murchisona (71°58′N),
- na południu – Punta Mariato (7°12′N),
- na zachodzie – Przylądek Księcia Walii (168°04′W),
- na wschodzie – Cape St. Charles (55°40′W).
Rozciągłość południkowa wynosi 7,2 tys. km, a równoleżnikowa 6,8 tys. km. Kontynent jest silnie rozczłonkowany, a długość linii brzegowej to 75 600 km. 8,3% Ameryki Północnej to półwyspy, a 16,7% to wyspy.
Największe półwyspy to: Labrador (1430 tys. km²), Jukatan (150 tys. km²), Półwysep Kalifornijski (144 tys. km²), Floryda (110 tys. km²), Półwysep Melville’a (63 tys. km²), Seward (50 tys. km²), Nowa Szkocja (45 tys. km²) oraz Alaska (45 tys. km²). Wśród największych wysp Ameryki Północnej wyróżniamy: Grenlandię (2160 tys. km²; największa wyspa na świecie), Ziemię Baffina (507 tys. km²), Wyspę Wiktorii (217 tys. km²), Wyspę Ellesmere’a (196 tys. km²), Nową Fundlandię (112 tys. km²) oraz Kubę (105 tys. km²).
Na kontynencie dominują góry i wyżyny, a średnia wysokość wynosi 781 m. Najwyższym szczytem Ameryki Północnej jest Mount McKinley (znany również jako Denali), mający wysokość 6190 m. Najniżej położony punkt, znajdujący się w Dolinie Śmierci, leży na poziomie 85 lub 86 m p.p.m.. Kordyliery rozciągają się w zachodniej części kontynentu, a w ich wnętrzu znajdują się wyżyny Kolorado i Meksykańska. W centralnej części kontynentu znajdują się Wielkie Równiny i Niziny Wewnętrzne, natomiast wschodnia część jest zdominowana przez Appalachy i niziny nadbrzeżne. Długość linii brzegowej wynosi około 60 tys. km.
Klimat kontynentu zmienia się od około biegunowego na północy, przez umiarkowany, podzwrotnikowy i zwrotnikowy, aż do równikowego w Ameryce Środkowej. Główne rzeki to: Missisipi z Missouri, Rio Grande, Churchill, Mackenzie, Nelson, Rzeka Świętego Wawrzyńca (zlewisko Oceanu Atlantyckiego), a także Jukon, Kolorado i Kolumbia (zlewisko Oceanu Spokojnego). Powierzchnie pustyni zajmują 5,5%, a półpustyni 11,2%.
Na północy znajdują się pustynie arktyczne, tundra i lasy iglaste, które przechodzą w lasy mieszane i liściaste na południu. W części środkowej występują prerie, a na południowym zachodzie półpustynie i pustynie. W Kordylierach rosną górskie lasy iglaste oraz roślinność alpejska, natomiast na wybrzeżach Ameryki Środkowej występują lasy równikowe. Fauna ssaków jest zróżnicowana i obejmuje m.in.: wół piżmowy, renifera karibu, jeleń wirginijski, niedźwiedzie (baribal, grizzly) oraz bizon amerykański (w rezerwatach).
Ludność
Pierwszymi mieszkańcami Ameryki Północnej były ludy, które migrowały z Syberii do Ameryki Północnej podczas epoki lodowej. Ich potomkami są rdzenni Indianie, Aleuci, Innuici, którzy obecnie stanowią mniejszość mieszkańców kontynentu. Największą grupę ludności tworzą osoby pochodzenia europejskiego. W Ameryce Północnej żyją także ludzie pochodzenia azjatyckiego, afrykańskiego oraz Latynoamerykanie. W latach 1950–2008 liczba ludności podwoiła się. Rozmieszczenie ludności jest bardzo nierównomierne, co jest wynikiem znacznego zróżnicowania środowiska naturalnego. Kontynent charakteryzuje się wysokim wskaźnikiem urbanizacji. W 2005 roku istniały trzy aglomeracje miejskie liczące ponad 10 mln mieszkańców: Meksyk (około 22 mln), Nowy Jork-Newark (18,8 mln), Los Angeles-Long Beach-Santa Ana (17,7 mln).
W wyniku kolonizacji prowadzonej przez Europejczyków, większość mieszkańców wyznaje chrześcijaństwo. Katolicyzm dominuje w wielu krajach Ameryki Środkowej, szczególnie tam, gdzie kolonizację przeprowadzali Hiszpanie. Protestantyzm jest powszechny na Barbadosie, Jamajce i Bahamach. W Stanach Zjednoczonych i Kanadzie występuje różnorodność wyznaniowa. Dominującymi językami na kontynencie są angielski i hiszpański, a w Kanadzie i na Haiti używa się także francuskiego.
Gospodarka
Ameryka Północna dysponuje dużymi zasobami bogactw mineralnych, lasów, wód słodkich oraz żyznych gleb. Z tych powodów kontynent stał się jednym z najbardziej rozwiniętych gospodarczo regionów na świecie, chociaż poziom rozwoju społeczno-gospodarczego jest zróżnicowany. Kanada i Stany Zjednoczone należą do najbogatszych krajów na świecie. W Ameryce Środkowej wiele państw zmaga się z głębokim niedorozwojem gospodarczym. W najlepiej rozwiniętych krajach dominuje sektor usług, natomiast w najbiedniejszych przeważa sektor rolniczy.
Podział polityczny Ameryki Północnej
Państwa Ameryki Północnej oraz ich stolice
Terytoria zależne
Terytoria autonomiczne zależne od Danii: Grenlandia.
Departamenty zamorskie Francji: Gwadelupa, Martynika, Saint-Barthélemy.
Wspólnota zamorska Francji: Saint-Martin.
Terytoria zamorskie Francji: Saint-Pierre i Miquelon.
Terytoria autonomiczne Holandii: Saba, Sint Eustatius, Sint Maarten.
Posiadłości Stanów Zjednoczonych: Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych.
Niezintegrowane terytoria Stanów Zjednoczonych na Karaibach: Navassa, Naval Station Guantanamo Bay.
Państwa stowarzyszone ze Stanami Zjednoczonymi: Portoryko.
Terytoria zamorskie Wielkiej Brytanii: Anguilla, Bermudy, Brytyjskie Wyspy Dziewicze, Kajmany, Montserrat, Turks i Caicos.
Przypisy
Bibliografia
HeikeH. Barnitzke i inni, Oxford Wielka Encyklopedia Geografii, t. 3. Ameryka Północna i Południowa, Oxford Educational, 2005, ISBN 83-7425-137-9.
DominikaD. Wrońska i inni, Encyklopedia Geografia, Kraków: Wydawnictwo „GREG”, 2015.
