Amenhotep III
Amenhotep III był faraonem starożytnego Egiptu, pochodzącym z XVIII dynastii, który panował w okresie Nowego Państwa. Jego rządy datowane są na różne okresy, takie jak: 1388–1351 p.n.e., 1413–1377 p.n.e., 1405–1367 p.n.e. lub 1386–1349 p.n.e. Był synem Totmesa IV i Mutemui.
Żony
W wieku około 12 lat Amenhotep ożenił się z Teje, kobietą, która miała ogromny wpływ na jego rządy oraz przyszłość całej dynastii. Teje była córką Jujego, wysokiego urzędnika z Achmim, oraz jego żony Czuju. Rodzice Teje byli również rodzicami Aja, który został następcą Tutanchamona.
Z małżeństwa Amenhotepa z Teje przyszli na świat: najstarszy syn Totmes, który zmarł we wczesnym wieku, następca Amenhotep, późniejszy faraon Echnaton, oraz cztery córki: Sitamon, Isis, Henuttaunebu i Nebetah. Dwie z nich, Sitamon i Isis, uzyskały tytuły królowych. Wpływ Teje na rządy Amenhotepa wynikał z jej mądrości oraz silnego charakteru. Aktywnie uczestniczyła w sprawach państwowych, w tym w wielkich ceremoniach religijnych oraz w polityce wewnętrznej i zagranicznej. Przeżyła swojego męża o około osiem lat, współrządząc Egiptem najpierw jako żona, a później jako matka władcy. Pełniła również funkcję regentki w imieniu małoletniego Amenhotepa IV.
Amenhotep III zapewne darzył Teje głębokim uczuciem, co potwierdzają jej tytuły: Wielka Małżonka Królewska i Pani Obu Krajów. Zbudowano dla niej luksusowy kompleks pałacowy w Malgacie oraz poświęcono jej świątynię w Sedeinga, pomiędzy Drugą a Trzecią Kataraktą. Jej pozycja na dworze była niezwykle silna, a tylko jej synowie mogli być uważani za przyszłych następców. Teje uczestniczyła także w negocjacjach dotyczących małżeństw dyplomatycznych zawieranych przez faraona z zagranicznymi kobietami. Amenhotep poślubił dwie księżniczki mitannijskie; pierwszą z nich była Giluhepa, starsza siostra króla Tuszratty, która zniknęła w haremie faraona, najprawdopodobniej z wpływu Teje. Drugą była córka Tuszratty, Taduhepa. Z korespondencji znalezionej w Amarnie wynika, że negocjacje dotyczące tego małżeństwa trwały kilka lat, a główną przeszkodą były żądania władcy Mitanni dotyczące złota. Ostatecznie osiągnięto porozumienie, a mitannijska księżniczka przybyła do Egiptu z orszakiem i eskortą wojskową. Teje najprawdopodobniej zaaprobowała małżeństwo swojej córki Sitamon z własnym ojcem. Związek ten przyniósł królewskiej rodzinie kilka dzieci, a Sitamon również otrzymała tytuł Wielkiej Małżonki, co równało ją z jej matką. Gdy Amenhotep IV – Echnaton przeniósł dwór do Amarny, Teje podążyła za nim i tam zmarła, zostając pochowana w królewskim grobowcu.
W 1898 roku Victor Loret odkrył w Dolinie Królów grobowiec Amenhotepa II. W jednej z bocznych komór, na stercie gruzu sięgającej prawie pod sufit, znalazł pustą cedrową trumnę, na której widniała inskrypcja, że niegdyś spoczywała w niej Teje. W tajemniczej części grobowca odkryto również dwie mumie kobiet oraz chłopca, które nie zostały zidentyfikowane. Prawdopodobnie jedną z kobiet była Teje.
Początek reformy religijnej
Teje najprawdopodobniej zainicjowała zmiany religijne, które później przyczyniły się do wprowadzenia reformy religijnej, znanej jako Okres Amarneński. Zmiany, które były najbardziej widoczne podczas panowania jej syna, zaczęły się już za rządów Amenhotepa III.
To widać w kulcie faraona. Święto sed miało na celu odnowienie sił władcy po latach rządzenia, zbliżając go do społeczeństwa. Amenhotep wykorzystał trzy rytuały, aby ogłosić się wcieleniem Ra, twierdząc równocześnie, że jego prawdziwym ojcem był Amon-Ra, przybierający postać Totmesa IV. Wyraźnie można to dostrzec w świątyniach wzniesionych przez tego władcę w Soleb i Sedeinga, gdzie był czczony jako bóg słońca.
Polityka zagraniczna
Trzydziestosześcioletnie rządy Amenhotepa III można uznać za czas największego rozkwitu Egiptu. Był to okres pokoju, dobrobytu oraz aktywnej działalności dyplomatycznej, która uczyniła Egipt centrum ówczesnego Wschodu.
W początkowych latach panowania Amenhotep umocnił władzę Egiptu w Nubii oraz zabezpieczył podległość Cypru, Krety i wysp greckich, pobierając z tych terenów podatki. Królowie i książęta Syrii oraz Palestyny, mający na uwadze potęgę Egiptu, wysyłali do faraona cenne dary. Jednak okres hegemonii nie trwał długo. Wkrótce król Amurru ogłosił się niezależnym władcą, do Palestyny napłynęły plemiona Habiru, a Syrię najechali Hetyci. Amenhotep, pochłonięty gromadzeniem bogactw i przepychu na swoim dworze, niechętnie zajmował się sprawami swoich wasali, nie reagując nawet na najazd Hetyckiego wojska na Mitanni. Ostatecznie stało się jasne, że Egipt nie zamierza angażować się w konflikty zbrojne, a faraon preferował politykę pokoju, choć zapewne nie za wszelką cenę.
Za jego rządów Egipt cieszył się długim okresem pokoju, co sprzyjało rozwojowi sztuki oraz budowie wielu monumentów i świątyń (królewskim architektem był Amenhotep syn Hapu). Wzniesiono m.in. świątynię w Luksorze oraz świątynię grobową w Tebach Zachodnich, z której pozostały tzw. kolosy Memnona. Oprócz kultu tradycyjnych bogów, Amenhotep III wzmocnił kult Atona, który stał się jedynym bóstwem Egiptu za panowania jego syna, Amenhotepa IV (Echnatona).
Grobowiec
Amenhotep III wybrał na miejsce swojego wiecznego spoczynku nieużywaną dotąd zachodnią część Doliny Królów. W 1798 roku grobowiec (KV22) został odkryty i częściowo zbadany przez Edouarda Devilliera, uczestnika napoleońskiej wyprawy do Egiptu. Prace prowadził również Theodore Monroe Davis, a w lutym 1915 roku dołączył do nich Howard Carter, który odnalazł kilka niewielkich przedmiotów o wartości muzealnej. Malowidła i inskrypcje w grobowcu zawierały pełny tekst Księgi Amduat.
Dokładnie w setną rocznicę odkrycia grobowca, w lutym 1898 roku, Victor Loret natrafił na mumię króla. Znajdowała się ona w tajemniczej części grobowca (KV35) Amenhotepa II, w trumnie, której dolna część, według inskrypcji, należała do Ramzesa III, a wieko przerobiono dla Seti I. Identyfikacja mumii nie jest pewna; mimo inskrypcji, w której zapisano tronowe imię Amenhotepa – Nebmaatre, istnieją wątpliwości, a jedna z hipotez sugeruje, że mumia jest znacznie młodsza niż czasy XVIII dynastii. Mumia została odwinięta z bandaży 23 sierpnia 1905 roku w Kairze, gdzie była w katastrofalnym stanie, składając się z kilku części. Ręce i nogi oddzielono od tułowia. Amenhotep prawdopodobnie cierpiał przed śmiercią na ostry stan zapalny szczęki, a procesy ropne zajęły całą górną szczękę i okolice pod oczami. Podczas badań odkryto ślady pośmiertnego usuwania zżartych tkanek mięśniowych i kostnych. Ubytki te podczas mumifikacji wypełniono mieszaniną drobnych trocin, mułu i piasku. Odkryto również ślady prób konserwacji mumii, które prawdopodobnie miały miejsce w czasach XXI dynastii. Obecnie mumia Amenhotepa III znajduje się w Muzeum Egipskim w Kairze.
Posągi
W lutym 2009 roku odkryto w Luksorze dwa posągi Amenhotepa. Znalazły się one przypadkowo podczas oczyszczania świątyni poświęconej faraonowi. Jeden z posągów przedstawia go w tradycyjnym stroju faraona, wykonany z czarnego granitu, a drugi przedstawia go jako sfinksa.
Skarabeusze Amenhotepa III
W czasie panowania tego władcy powstało ponad dwieście dużych skarabeuszów (47-110 mm), które upamiętniają ważne wydarzenia z życia króla. Obejmują one pięć serii tematycznych:
Polowanie króla na dzikie bydło (pięć skarabeuszy)
W 2 roku panowania Jego Królewskiej Mości, Horusa Potężnego byka, który ukazał się jako prawda, Dwóch Pań Tego, który ustanawia prawa i uspakaja oba kraje, Horusa złotego Wielkiego siłą, który pokonuje Azjatów, króla Górnego i Dolnego Egiptu, Pana obu krajów, Pana prawdy Re, syna Re Amenhotepa, władcy Teb, obdarzonego życiem oraz małżonki królewskiej Teje, oby żyła.
Cud przydarzył się Jego Królewskiej Mości. Zameldowano Jego Królewskiej Mości, że na pustyni w rejonie Fajum znajduje się dzikie bydło. Jego Królewska Mość wyruszył wieczorem na północ królewskim statkiem 'Ukazanie się w prawdzie’, pokonał piękną drogę i rankiem szczęśliwie przybył do rejonu Fajum. Jego Królewska Mość ukazał się na koniu, a jego cała armia towarzyszyła mu. Sprowadzono urzędników i wszystkich żołnierzy, a także rekrutów, aby obserwować to dzikie bydło. Wówczas Jego Królewska Mość rozkazał otoczyć to dzikie bydło murem i rowem. Jego Królewska Mość pociągnął przeciwko temu bydłu, którego liczba wynosiła 170 sztuk. Liczba bydła, które Jego Królewska Mość upolował tego dnia, wyniosła 56 sztuk. Jego Królewska Mość spędził cztery dni, nie dając odpoczynku swoim koniom. Kiedy Jego Królewska Mość pojawił się na koniu, liczba bydła, które zdobył w czasie polowania, wyniosła 40 sztuk, łącznie 94 sztuki.
Małżeństwo króla z Teje (64 skarabeusze)
Niech żyje Horus Potężny byk, który ukazał się jako prawda, Dwie Panie Ten, który ustanawia prawa i uspakaja oba kraje, Horus złoty Wielki siłą, który pokonuje Azjatów, król Górnego i Dolnego Egiptu, Pan prawdy Re, syn Re Amenhotep, władca Teb, obdarzony życiem.
Wielka małżonka królewska Teje, oby żyła. Imię jej ojca to Juja, a matki – Tuja. Jest ona żoną potężnego króla, którego południowa granica sięga Karoj, a północna Nahariny.
Polowanie na lwy (137 skarabeuszy)
Niech żyje Horus Potężny byk, który ukazał się jako prawda, Dwie Panie Ten, który ustanawia prawa i uspakaja oba kraje, Horus złoty Wielki siłą, który pokonuje Azjatów, król Górnego i Dolnego Egiptu, Pan obu krajów, Pan prawdy Re, syn Re Amenhotep, władca Teb, obdarzony życiem, małżonka królewska Teje, oby żyła.
Liczba lwów, które Jego Królewska Mość sprowadził jako osobiście upolowane od pierwszego do dziesiątego roku panowania wynosi 102 dzikie lwy.
Sprowadzenie księżniczki Giluchepy do haremu (6 skarabeuszy)
W 10 roku panowania Jego Królewskiej Mości Horusa Potężnego byka, który ukazał się jako prawda, Dwóch Pań Tego, który ustanawia prawa i uspakaja oba kraje, Horusa złotego Wielkiego siłą, który pokonuje Azjatów, króla Górnego i Dolnego Egiptu, Pana rytuałów Pana prawdy Re, wybranego przez Re, syna Re Amenhotepa, władcy Teb, obdarzonego życiem, i wielkiej małżonki królewskiej Teje, oby żyła. Imię jej ojca to Juja, a matki – Tuja.
Cud przyprowadzony dla Jego Królewskiej Mości, oby żył w szczęściu i zdrowiu, córka księcia Nahariny, Sutarny, Giluchepa oraz 317 kobiet z jej haremu.
Założenie jeziora (2 skarabeusze)
W 2 roku panowania, trzeciego miesiąca pory achet, dnia pierwszego Jego Królewskiej Mości Horusa Potężnego byka, który ukazał się jako prawda, Dwóch Pań Tego, który ustanawia prawa i uspakaja oba kraje, Horusa złotego Wielkiego siłą, który pokonuje Azjatów, króla Górnego i Dolnego Egiptu, Pana prawdy Re, syna Re Amenhotepa, władcy Teb, obdarzonego życiem, wielkiej małżonki królewskiej Teje, oby żyła.
Jego Królewska Mość kazał stworzyć jezioro dla wielkiej małżonki królewskiej Teje w jej mieście Dżarucha. Długość jeziora wynosi 3700 łokci, a szerokość – 700 łokci. Jego Królewska Mość obchodził otwarcie jeziora w trzecim miesiącu pory achet, dnia 16, wiosłując na statku królewskim „Tarcza słoneczna świeci”.
Tytulatura
Przypisy
Bibliografia
NicolasN. Grimal, Dzieje starożytnego Egiptu, AdamA. Łukaszewicz (tłum.), Warszawa: PIW, 2004, s. 224, ISBN 83-06-02917-8, OCLC 749417518.
Kwiatkowski B., Poczet faraonów, Iskry, Warszawa 2002, ss. 367 – 380, ISBN 83-207-1677-2.
Jacq Ch., Echnaton i Nefertiti, Świat Książki, Warszawa 2007, ISBN 978-83-247-0129-2 Nr 5414.
