Ameba
Ameba, znana również jako pełzak (od greckiego amoibe 'przemiana’) – to termin odnoszący się do jednokomórkowych organizmów (w tradycyjnej klasyfikacji – pierwotniaków), które charakteryzują się zmiennym kształtem ciała i poruszają się ruchem pełzakowatym przy pomocy nibynóżek. Pojęcie to ma różne definicje, które mogą się zmieniać w zależności od kontekstu historycznego oraz zastosowania. W języku ogólnym może być postrzegane inaczej niż w kontekście specjalistycznym (biologicznym).
Definicje
W ujęciu morfologicznym termin ten odnosi się do różnych organizmów, a także do ich form w cyklu rozwojowym. W klasycznych systemach taksonomicznych jednokomórkowców, które opierają się głównie na cechach morfologicznych, pojęcie ameby często utożsamiane było z taksonem obejmującym tego typu organizmy. W jednym z takich systemów było to synonim korzenionóżek. Z drugiej strony, termin ten może być stosowany w węższym znaczeniu jako nazwa rodzaju Amoeba. Morfem amoeba występuje również w innych nazwach rodzajowych, takich jak Entamoeba. W szerszym kontekście, termin ten może odnosić się do całej supergrupy Amoebozoa.
Pojęcie ameby jako takson może być różnie definiowane przez różnych autorów. Na przykład, w niektórych systemach wyróżnia się ameby nagie i oskorupione, podczas gdy w innych amebami nazywa się jedynie organizmy pozbawione skorupek. Ameby oskorupione, które wcześniej klasyfikowano w taksonie Testacea, w polskiej literaturze często określane są jako ameby skorupkowe lub domkowe.
Dodatkowo, terminy ameba i pełzak są czasami używane w potocznym języku do opisania formy ameboidalnej (pełzakowatej), reprezentowanej przez ameby z taksonu Amoebozoa, ale także przez różne niespokrewnione pierwotniaki, takie jak Rhizaria z supergrupy Sar czy organizmy z supergrupy Excavata, jak rodziny Vahlkampfia lub Naegleria. Postać ameboidalna może być również obecna w autonomicznych komórkach organizmów wielokomórkowych, takich jak gamety wielu glonów. U zwierząt podobne komórki określa się jako amebocyty (komórki ameboidalne).
Budowa
Ciało ameby jest pokryte cienką błoną, nazywaną pellikulą. Dodatkowo, komórki posiadają zewnętrzną warstwę zbudowaną z glikoproteidów i glikolipidów, określaną jako glikokaliksem, który formuje różne struktury widoczne w mikroskopie elektronowym. W zależności od wyglądu, wyróżniamy różne typy glikokaliksu, który pokrywa ameby.
Ciało ameby ma nieregularny kształt. Wyróżniamy podstawowe elementy morfotyczne komórki ameby:
- cytoplazma, dzieląca się na:
- ektoplazmę – peryferyczna (zewnętrzna) cienka warstwa plazmy komórkowej przylegająca do pellikuli
- endoplazmę – centralna masa plazmy wypełniona ziarnistościami
- jądro – zazwyczaj jedno, chociaż niektóre gatunki mogą mieć 2-3 jądra lub nawet 16 i więcej
- jąderko
- wodniczka tętniąca
- wodniczka pokarmowa
Ameby poruszają się, wysuwając wypustki zwane nibynóżkami lub pseudopodiami. Wyróżniamy różne rodzaje wypustek – pseudopodiów:
- lobopodia – płatowate, szerokie wypustki występujące u amoebozoa
- filopodia – nitkowate, długie i cienkie wypustki, np. Nuclearia simplex
- retikulopodia – siateczkowate wypustki, które tworzą połączenia poprzeczne zwane anastomozami, występujące najrzadziej, np. Biomyxa vagans.
Wiele gatunków ameb wytwarza również subpseudopodia, małe hialinowe wypustki, które nie uczestniczą w ruchu ameby.
W zależności od stanu komórki wyróżniamy następujące formy:
- spoczynkowa – ameba nie porusza się
- nieukierunkowanego ruchu (ang. non directed movement)
- ukierunkowanego ruchu (ang. locomotive form)
- pływająca (ang. floating form)
Tylny koniec ciała formy ukierunkowanego ruchu nazywa się uroidem, którego kształt jest cechą umożliwiającą różnicowanie gatunków ameb. Uroid wraz z tylną częścią komórki stanowi strukturę uroidalną, która klasyfikowana jest w kilka typów i jest ważną cechą systematyczną.
Niektóre gatunki ameb posiadają na grzbietowej powierzchni ciała formy ukierunkowanego ruchu fałdy lub zmarszczki. Zmarszczki mogą również występować na bocznej części ciała tych ameb. Gatunki należące do rzędu Himatismenida wytwarzają specjalną strukturę nazywaną tectum, która jest dodatkową warstwą okrywającą amebę od strony grzbietowej.
W klasycznych podziałach ameby i wiciowce były uznawane za odrębne taksony, jednak z uwagi na nieformalność tych pojęć oraz postęp w wiedzy, zdarza się, że amebami nazywane są organizmy uwicione, które w danym momencie nie mają wici. Dotyczy to na przykład ameb z kladu Tetramitia, które wytwarzają wici oraz kinetoplast i mogą w zależności od warunków środowiskowych egzystować w formie ameby lub wiciowca.
Cykl życiowy
Ameby rozmnażają się bezpłciowo poprzez podział. Najczęściej dzielą się na dwa, a czasami na cztery osobniki potomne.
W niesprzyjających warunkach środowiskowych, ameby mogą wytwarzać cysty.
Historia
Na przełomie XX wieku organizmy określane jako ameby klasyfikowane były w taksonie korzenionóżek (Rhizopoda), który miał rangę gromady, podgromady lub typu. Korzenionóżki należały do pierwotniaków (protozoa), termin ten został później zmieniony na protisty. Na podstawie cech morfologicznych typ korzenionóżek dzielono na dwie gromady: ameby nagie (Amoebina) i ameby oskorupione (Testacea). W tradycyjnych XIX- i XX-wiecznych systemach pierwotniaki dzielono na ameby (sarkodowe, korzenionóżki), wiciowce i orzęski (wymoczki), a pojęcia te miały zbliżone znaczenie, zarówno morfologiczne, jak i taksonomiczne. Wraz z rozwojem taksonomii oraz odkryciem, że wiele podobieństw i różnic morfologicznych nie odpowiada pokrewieństwu, terminy takie jak ameba czy wiciowiec straciły precyzyjny sens taksonomiczny i stały się bardziej wieloznaczne.
Potoczne znaczenia
W codziennym języku, termin ameba często używany jest w kontekście zakażeń spowodowanych pełzakiem czerwonki (Entamoeba histolitica), co określane jest jako pełzakowica (ameboza, amebioza), nazywane w uproszczeniu zakażeniem amebą lub zatruciem amebą, mimo że nie jest to ściśle pojęte jako zatrucie.
W humanistyce ameba jest symbolem jednego z najprostszych bytów. Karl Popper użył tego pojęcia, aby opisać życie i wyzwania związane z nim, tworząc metaforyczny ciąg od ameby do Einsteina.
W biologii, pojęcie to przeszło do języka potocznego jako pejoratywne określenie ludzi słabych i chwiejnych, zwłaszcza w kwestii zasad, odnosząc się do zmienności kształtu i braku szkieletu w sensie przenośnym.
Podobne skojarzenia leżą u podstaw terminu słowo-ameba (слово-амеба) w języku ukraińskim, które oznacza słowo pozbawione konkretnego znaczenia, mimo że ma poważne brzmienie.
Przypisy
Bibliografia
Ludmiła Hausbrandt: Repetytorium z biologii: dla kandydatów na studia zaoczne akademii rolniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979. ISBN 83-01-00929-2. Brak numerów stron w książce
Zoologia: podręcznik dla techników rolniczych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984. ISBN 83-09-00290-4. Brak numerów stron w książce
Walentin Dogiel: Zoologia bezkręgowców. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1973. Brak numerów stron w książce
Anna Czapik: Podstawy protozoologii. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1980. ISBN 83-01-01681-7. Brak numerów stron w książce
