Ambrozja zachodnia
Ambrozja zachodnia (Ambrosia psilostachya DC.) to gatunek rośliny z rodziny astrowatych, który naturalnie występuje w Ameryce Północnej, ale został także rozprzestrzeniony na innych kontynentach. Roślina ta jest zadomowiona w Polsce i uznawana za gatunek szkodliwy w uprawach, ponieważ znacznie obniża plony poprzez silną konkurencję. Jej pyłek działa jako silny alergen, a obecność ambrozji w ekosystemach prowadzi do spadku zróżnicowania gatunkowego.
Rozmieszczenie geograficzne
Naturalny zasięg ambrozji zachodniej obejmuje Amerykę Północną z wyjątkiem jej północnych krańców oraz południowy Meksyk. Niektóre źródła sugerują, że pierwotnie ograniczała się do zachodnich Stanów Zjednoczonych, a jej dalsze rozprzestrzenienie miało miejsce w końcu XIX wieku. Jako roślina introdukowana, ambrozja rośnie w:
- Kazachstanie
- Tajwanie
- Afryce (w tym w Algierii, Republice Południowej Afryki i na Mauritiusie)
- Australii (południowej i wschodniej)
- Nowej Kaledonii
- Brazylia
- Europie (od Hiszpanii i Francji na zachodzie, poprzez Włochy, Czarnogórę i Ukrainę na południu, do europejskiej części Rosji na wschodzie oraz Szwecji i Wielkiej Brytanii na północy)
W Polsce ambrozja została zaobserwowana od 1901 roku i lokalnie zadomowiła się, szczególnie w dużych aglomeracjach miejskich.
Morfologia
Pokrój
Jest to bylina z odroślami korzeniowymi, osiągająca zazwyczaj do 75 cm wysokości, chociaż zdarzają się osobniki przekraczające 1 m.
Łodyga
Wzniesiona, w dolnej części naga, a w górnej pokryta przylegającymi włoskami. Może być nierozgałęziona lub rozgałęziona głównie w górnej części pędu, z odgałęzieniami skierowanymi ku górze.
Liście
Liście mają szarawojasnozielony kolor. W dolnej części są ogonkowe i naprzeciwległe, natomiast w górnej części siedzące i skrętoległe. Blaszka liściowa jest jajowata, osiągająca długość od 2 do 6 cm (rzadko do 10 cm) oraz szerokość od 0,8 do 3,5 cm (rzadko do 5 cm). Blaszka jest od pierzasto ząbkowanej do pojedynczo pierzastodzielnej, z szorstkim owłosieniem oraz gruczołowatym punktowaniem. Łatki liścia mają kształt równowąski do podługowato eliptycznych.
Kwiaty
Roślina ma rozdzielnopłciowe, rurkowate kwiaty, zebrane w drobnych koszyczkach. Koszyczki męskie mają średnicę od 2 do 5 mm, są wielokwiatowe i zebrane w szczytowych kwiatostanach kłosopodobnych, osiągających 10-20 cm długości (kwiatostany z bocznych odgałęzień są nieco krótsze). Korony kwiatów ukryte są w jasnych, kubeczkowatych okrywach, które mogą być żółte do zielonkawożółtych, a pylniki są białe. Okrywa koszyczków jest gęsto owłosiona. Koszyczki żeńskie, niepozorne, występują w pęczkach po 1-3, w kątach liściopodobnych podsadek w węzłach poniżej kłosopodobnych męskich kwiatostanów.
Owoce
Owoce to niełupki o jajowatym kształcie, długości od 3 do 4 mm (razem z dzióbkiem), które mogą być pozbawione szczecinek lub mieć kilka krótkich, do 0,8 mm długości.
Gatunek podobny
Ambrozja bylicolistna (A. artemisiifolia) różni się od ambrozji zachodniej tym, że jest to roślina jednoroczna, która nie tworzy odrostów. Jej liście są podwójnie pierzasto-dzielne, ogonkowe (także w górnej części pędu) oraz ciemnozielone. Łodyga w górnej części jest kosmata, odstająco owłosiona, a okrywy koszyczków męskich są nagie.
Biologia i ekologia
Ambrozja zachodnia jest byliną, hemikryptofitem. Pędy zaczynają wyrastać w maju i kwitną od lipca do października. Roślina jest wiatropylna, a w jednym koszyczku żeńskim dojrzewa tylko jeden owoc, chociaż na rozgałęzionych pędach może ich powstać kilkadziesiąt. Nasiona są często rozpowszechniane razem z ziarnami zbóż, w których ambrozja rośnie jako chwast. Zachowują zdolność do kiełkowania przez co najmniej 4 lata, a dłużej, jeśli są zakopane pod powierzchnią gleby.
Gatunek zasiedla głównie tereny, które zostały przekształcone przez człowieka, preferując podłoże gliniaste, alkaliczne oraz wilgotne miejsca. Może pokrywać rozległe obszary na odłogach, pastwiskach, w sadach i innych uprawach, wzdłuż przydroży oraz w innych miejscach ruderalnych. Mimo niewielkiej ilości wytwarzanych nasion, ambrozja potrafi w krótkim czasie pokryć dużą powierzchnię, rozrastając się z odrośli korzeniowych – w ciągu jednego sezonu pojedyncza roślina może zająć obszar do 2 m².
Na amerykańskich preriach nasiona ambrozji zachodniej stanowią ważne źródło pożywienia dla przepióra wirginijskiego (Colinus virginianus), a sama roślina jest chętnie spożywana przez mulaki.
Liczba chromosomów wynosi 2n = 72.
Mieszaniec
Ambrozja zachodnia tworzy mieszańca z ambrozją bylicolistną (A. artemisiifolia) o nazwie A. ×intergradiens W. H. Wagner. Mieszaniec ten został stwierdzony w Ameryce Północnej, gdzie rozrastał się wegetatywnie. Nie jest pewne, czy tworzy płodne nasiona.
Znaczenie użytkowe
Ambrozja zachodnia jest uznawana za roślinę szkodliwą w uprawach, ponieważ znacząco obniża plony wskutek silnej konkurencyjności i powoduje usychanie roślin uprawnych. Może także wywierać wpływ allelopatyczny, wydzielając seskwiterpeny. Jej pyłek jest silnym alergenem, który wywołuje u ludzi katar sienny. Obecność ambrozji prowadzi do spadku zróżnicowania gatunkowego w obszarach, gdzie jest inwazyjna.
Zwalczanie
Metody mechaniczne zwalczania ambrozji okazują się mało skuteczne, ponieważ roślina łatwo odrasta z kłączy. Orka może wręcz sprzyjać jej rozprzestrzenieniu. W Ameryce Północnej z powodzeniem stosowano opryski z użyciem 2,4-D. W celu biotechnologicznym zwalczania ambrozji do różnych krajów europejskich i azjatyckich wprowadzono północnoamerykańskiego chrząszcza Zygogramma suturalis, co przyniosło jednak ograniczone efekty.
