Ambasadorowie i posłowie rosyjscy w Rzeczypospolitej w latach 1763–1794 – opis dyplomatów rosyjskich z tego okresu.
Władza dyplomatów rosyjskich w Rzeczypospolitej w omawianych latach wykraczała daleko poza tradycyjne zadania dyplomacji. Ich kompetencje można porównać do stanowisk wicekrólów w hiszpańskich koloniach lub prokonsulów w podbitych prowincjach cesarstwa rzymskiego. Ambasadorowie i posłowie rosyjscy (z przerwą w latach 1790–1792) sprawowali rzeczywistą władzę w Polsce oraz na Litwie, działając zgodnie z instrukcjami przesyłanymi z Petersburga. Mieli ogromny wpływ na króla, który na ich polecenie oraz za ich aprobatą obsadzał kluczowe stanowiska i rozdawał starostwa osobom wyznaczonym przez Rosję jako nagrody dla swoich zwolenników. Ambasada rosyjska dysponowała stałym funduszem korupcyjnym, z którego wypłacano roczne pensje swoim agentom i sojusznikom. Program obrad Rady Nieustającej ustalany był przez rosyjskiego ambasadora, który również umieszczał w jej składzie osoby, którym ufał. Na ich faktyczną pozycję w Polsce wskazuje zdarzenie, w którym widownia teatru królewskiego długo czekała na rozpoczęcie przedstawienia, gdyż poseł rosyjski jeszcze się nie pojawił, mimo że król Stanisław August zajął już swoje miejsce w loży.
Konflikt o pierwszeństwo pomiędzy nuncjuszem a ambasadorem rosyjskim trwał już za czasów Augusta III Sasa i nie został rozwiązany do końca istnienia Rzeczypospolitej.
== Posłowie rosyjscy w Polsce przed 1763 rokiem ==
1508 – Iwan Czeladnin
1584–1598 – Michaił Beznin
1598–1606 – Iwan Bezobrazow
1674–1677 – Wasilij Tjapkin
1703 – Jan Reinhold Patkul
1701–1706 – Grzegorz Dołgorukow
1706–1707 – Wasilij Łukicz Dołgorukow
1709–1712 – Grzegorz Dołgorukow
1712 – Aleksandr Daszkow
1714 – Naryszkin
1715–1717 – Grzegorz Dołgorukow
1721–1724 – Siergiej Dołgorukow
1724–1726 – Wasilij Łukicz Dołgorukow
1726–1731 – Michaił Pietrowicz Bestużew-Riumin (poseł nadzwyczajny)
1728–1729 – Siergiej Dołgorukow
1733–1744 – Herman Karl von Keyserling (poseł nadzwyczajny)
1744–1748 – Michaił Pietrowicz Bestużew-Riumin (poseł nadzwyczajny)
1749–1752 – Herman Karl von Keyserling (II raz)
1758–1762 – Fiodor Wojejkow
== Geneza ==
Na początku XVIII wieku, dzięki licznym intrygom wspieranym przez militarne siły, Rosja zyskała dominujący wpływ na wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. W 1717 roku car Piotr I został gwarantem rozejmu między szlachtą a królem Polski Augustem II, którego postanowienia zostały zatwierdzone na sejmie niemym.
== Ambasadorowie i posłowie rosyjscy w Rzeczypospolitej 1763–1794 ==
Herman Karl von Keyserling – poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny 1763-30 września 1764
Nikołaj Repnin – poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny 1764–1769
Michaił Wołkoński – poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny 22 maja 1769–1771
Kasper von Saldern – ambasador od kwietnia 1771 do sierpnia 1772
Otto Magnus von Stackelberg – poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny w latach 1772–1775, ambasador w latach 1775-1790
Jakow Bułhakow – poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny 1790–1792
Jakob Sievers – poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny od 16 lutego do 28 grudnia 1793
Osip Igelström – poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny od grudnia 1793 do wiosny 1794
=== Herman Karl von Keyserling ===
Zamach stanu przeprowadzony przez Familię Czartoryskich z pomocą rosyjskich wojsk po śmierci Augusta III oraz elekcja kandydata cesarzowej Katarzyny II, Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1764 roku, spowodowały stałe uzależnienie władcy Rzeczypospolitej od rosyjskiej pomocy. Poseł rosyjski Herman Karl von Keyserling, zgadzając się na niewielkie reformy sejmu konwokacyjnego, przeprowadził wybór kandydata na tron wskazanego przez Imperatorową.
=== Nikołaj Repnin ===
Wkrótce po Keyserlingu, na stanowisko posła nadzwyczajnego i ministra pełnomocnego wszedł Nikołaj Repnin, który, realizując instrukcje z Petersburga, doprowadził do powstania antykrólewskiej konfederacji radomskiej w 1767 oraz konfederacji innowierczych: prawosławnej słuckiej i protestanckiej toruńskiej. Na Sejmie Repninowskim w latach 1767–1768 jego postulat równouprawnienia różnowierców spotkał się z silnym oporem, który udało się stłumić dopiero poprzez zastraszenie deputowanych, w wyniku porwania senatorów: biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka, biskupa kijowskiego Józefa Andrzeja Załuskiego oraz hetmana polnego koronnego Wacława Rzewuskiego i jego syna Seweryna Rzewuskiego do Kaługi. Repnin nie tolerował sprzeciwu, co potwierdza incydent, w którym publicznie znieważył Józefa Pułaskiego, jednego z przywódców konfederacji barskiej. Udało mu się przeforsować uchwałę w sprawie praw kardynalnych (26 lutego 1768), którą zatwierdził 8 marca traktat gwarancyjny Rzeczypospolitej z Rosją, co uczyniło Polskę rosyjskim protektoratem. Misja Repnina jednak zakończyła się niepowodzeniem, gdyż nie zdołał zapobiec wybuchowi antyrosyjskiego powstania w Rzeczypospolitej w 1768 roku.
=== Michaił Wołkoński ===
22 maja 1769 roku na jego miejsce przybył poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny Michaił Wołkoński, który wprowadził coraz bardziej ostry kurs wobec Rzeczypospolitej. W 1770 roku, podczas rozmowy z królem, zażądał wygnania Czartoryskich z kraju. Stanisław August, naiwnie pytając, jak można karać obcych poddanych, szybko został uświadomiony przez Wołkońskiego o iluzoryczności swojej władzy. Król, zagrożony przez konfederatów barskich, którzy 22 października 1770 ogłosili jego detronizację, miał jedynie Rosję jako wsparcie w osobie swojego posła.
=== Kasper von Saldern ===
Katarzyna II próbowała utrzymać Rzeczpospolitą jako rosyjski protektorat, dlatego w kwietniu 1771 roku mianowała nowym ambasadorem w Warszawie Kaspera von Salderna, protegowanego ministra Nikity Iwanowicza Panina. Przeprowadzona przez konfederatów 3 listopada 1771 roku w Warszawie nieudana próba porwania króla uświadomiła jej, że Stanisław August przestał być wiarygodnym gwarantem rosyjskiego protektoratu.
=== Otto Magnus von Stackelberg ===
Po podpisaniu traktatu I rozbioru 5 sierpnia 1772 roku do Polski przybył nowy poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny Otto Magnus von Stackelberg, który miał ratyfikować jego postanowienia. Udało mu się to dzięki przekupieniu wielu posłów na Sejmie Rozbiorowym (1773–1775) 30 września 1773 roku. Stackelberg został obniżony w hierarchii dyplomatycznej, aby wyrównać jego rangę z przedstawicielami Prus i Austrii na czas przeprowadzania rozbioru.
Z inicjatywy Stackelberga powołano w 1775 roku Radę Nieustającą, która miała być narzędziem rosyjskiej władzy w Polsce. W 1780 roku, współdziałając z nuncjuszem apostolskim Janem Andrzejem Archettim, doprowadził do przekupienia posłów i odrzucenia projektu kodyfikacji prawa zawartego w Kodeksie Zamoyskiego. Współpraca rosyjsko-watykańska musiała pozostać tajemnicą, ponieważ sekretarz stanu Lazzaro Opizio Pallavicini ostrzegał nuncjusza, aby nie ujawniać tych działań, gdyż mogłoby to przynieść szkodę Kościołowi. 29 maja 1787 roku Rada Nieustająca podjęła bezprecedensową uchwałę o zakupie z funduszy państwowych Pałacu Brühla jako siedziby dla ambasady Rosji, płacąc za niego 1 miliona złotych. Pieniądze te miały być przeznaczone na wyposażenie polskiej armii, co było kolejną próbą upokorzenia Polaków i zablokowania odbudowy zrujnowanego budżetu.
W 1788 roku, licząc na pomoc Polski w wojnie z Turcją, Katarzyna II zgodziła się na przeprowadzenie ograniczonych reform w Rzeczypospolitej oraz zwołanie Sejmu Czteroletniego. Ten zajął się szybkim zrzuceniem rosyjskiego protektoratu, co formalnie miało miejsce 29 marca 1790 roku, gdy podpisano antyrosyjskie przymierze z Prusami.
=== Jakow Bułhakow ===
To wywołało wściekłość Katarzyny II, która odwołała Stackelberga i mianowała Jakowa Bułhakowa nowym posłem nadzwyczajnym i ministrem pełnomocnym w Warszawie. W latach 1790–1792 przedstawiciel Rosji stracił praktycznie wpływ na sprawy w Polsce, pełniąc rolę bacznego obserwatora. Uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791 roku, która rzeczywiście zmieniła ustrój Rzeczypospolitej, doprowadziło do wybuchu wojny polsko-rosyjskiej w 1792 roku. 18 maja 1792 roku Bułhakow poinformował Stanisława Augusta o wkroczeniu wojsk rosyjskich na teren Polski, co nie było formalnym wypowiedzeniem wojny, ponieważ Rosja de facto nie uznawała już Rzeczypospolitej jako pełnoprawnego podmiotu w relacjach międzynarodowych. Po kapitulacji i wprowadzeniu w kraju rządów konfederacji targowickiej, 23 stycznia 1793 roku Rosja i Prusy podpisały II rozbiór Polski. Austria, formalnie nie uczestnicząca w II rozbiorze, zawarła tajną konwencję z Rosją o III rozbiorze Polski 3 stycznia 1795 roku, na mocy której cesarz Franciszek II Habsburg przystąpił do traktatu drugiego rozbioru.
=== Jakob Sievers ===
16 lutego 1793 roku Jakob Sievers został nowym rosyjskim posłem nadzwyczajnym i ministrem pełnomocnym w Polsce. Jego zadaniem było przeprowadzenie ratyfikacji nowego traktatu podziałowego przez sejm grodzieński. Sejm w rzeczywistości uległ presji, otoczony przez rosyjskie armaty na rozkaz Sieversa. Dodatkowo posłami mogli zostać jedynie ci, których on osobiście zatwierdził. Katarzyna II przysłała projekt wieczystego sojuszu Polski i Rosji, który przedstawiono Sieversowi jako prośbę narodu polskiego. 14 października 1793 roku projekt przeszedł „jednogłośnie” (nikt nie miał odwagi się odezwać). W rezultacie, jak stwierdził jeden z posłów, Polska stała się prowincją rosyjską. Większość posłów była przekupiona i zastraszona. Rozpoczęła się rosyjska okupacja wojskowa, a polskie garnizony zostały otoczone przez Rosjan.
=== Osip Igelström ===
W grudniu 1793 roku nowym rosyjskim posłem nadzwyczajnym i ministrem pełnomocnym został Osip Igelström, który od końca 1792 roku łączył w sobie najwyższe dowództwo wojsk Katarzyny II w Rzeczypospolitej. Jego zadaniem miała być redukcja armii koronnej i litewskiej.
Wybuch insurekcji kościuszkowskiej w marcu 1794 roku zaskoczył go całkowicie, podobnie jak atak na garnizon rosyjski w Warszawie 17 kwietnia podczas insurekcji warszawskiej. W wyniku tych wydarzeń Igelström w pośpiechu opuścił Warszawę, a budynek poselstwa rosyjskiego (Pałac Młodziejowskich) został zdobyty przez powstańców po krwawej walce. Znaleziono tam dokumenty, które potwierdzały pobieranie stałych rocznych pensji przez prominentne postacie życia politycznego, co stało się później podstawą do skazania przywódców konfederacji targowickiej przez Sąd Kryminalny.
== Zobacz też ==
Posłowie i ambasadorowie ZSRR w Polsce
== Przypisy ==
