Amazonka niebieskoskrzydła

Amazonka niebieskoskrzydła (Amazona vittata)

Amazonka niebieskoskrzydła (Amazona vittata) to gatunek średniej wielkości ptaka należący do rodziny papugowatych (Psittacidae), a w szczególności do podrodziny papug neotropikalnych (Arinae). Jest to jedyny endemiczny gatunek papugi dla Portoryko. Ptaki te osiągają długość od 28 do 30 cm, mają głównie zielone upierzenie z czerwonym czołem i białymi obrączkami wokół oczu. Opisano dwa podgatunki, jednak podgatunek A. v. gracilipes z wyspy Culebra, wymarły od 1912 roku, budzi kontrowersje co do swojej odrębności. Najbliżej spokrewnione gatunki to amazonka kubańska (A. leucocephala) oraz amazonka czarnoucha (A. ventralis).

Biologia i reprodukcja

Amazonka niebieskoskrzydła osiąga dojrzałość płciową między 3. a 4. rokiem życia. Ptaki te gniazdują raz w roku, wybierając dziuple jako miejsce lęgowe. Samica po złożeniu jaj pozostaje w gnieździe, nie opuszczając go. Młode są karmione przez obydwa ptaki z pary, a pełne upierzenie osiągają po 60–65 dniach. Dieta amazonki niebieskoskrzydłej jest zróżnicowana i obejmuje kwiaty, owoce, liście, korę oraz nektar, a ptaki te poszukują pożywienia głównie w koronach drzew.

Status zagrożenia

Jest to jedyny rdzenny gatunek papugi w Portoryko, uznawany za krytycznie zagrożony od 1994 roku. W XIX wieku i na początku XX wieku populacja zaczęła się drastycznie zmniejszać z powodu niszczenia siedlisk. Amazonki niebieskoskrzydłe zniknęły z wysp Vieques i Mona, a ich liczebność na Portoryko prawie osiągnęła wymarcie. W 1968 roku rozpoczęto działania mające na celu ratowanie gatunku. W 2012 roku szacowano, że na wolności żyje zaledwie 58–80 osobników, podczas gdy w niewoli było ich około 300.

Taksonomia i ewolucja

Gatunek po raz pierwszy opisał holenderski zoolog Pieter Boddaert w 1783 roku, publikując jego nazwę jako Psittacus vittatus w dziele Table des planches enluminéez d’histoire naturelle de M. D’Aubenton. Obecnie Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) klasyfikuje go w rodzaju Amazona. Holotyp pochodził z Portoryko. Rdzenni mieszkańcy Portoryko, Tainowie, nazywali ten gatunek iguaca, co jest onomatopeją nawiązującą do dźwięków wydawanych przez te papugi w locie.

Podgatunki

• A. v. vittata – podgatunek nominatywny, jedyny, który nie wymarł; osobniki tego podgatunku zasiedlają Portoryko, a wcześniej również pobliskie wyspy Vieques i Mona.
• A. v. gracilipes – wymarły podgatunek zamieszkujący wyspę Culebra. Nie ma jasnych dowodów na to, że różnił się znacząco od podgatunku nominatywnego. Holotyp został złapany 11 lutego 1899 przez A. B. Bakera.

Ewolucja

Filogeneza amazonek (Amazona) na Wielkich Antylach sugeruje, że nie ma dowodów na to, iż wyspy te były kiedyś połączone z lądem, co prowadzi do przypuszczenia, że gatunki zamieszkujące te wyspy pochodzą od przodków, które przybyły na Karaiby. Papugi, w przeciwieństwie do małych ptaków, mają silny lot, co ułatwia im zasiedlanie nowych obszarów. Większość karaibskich gatunków ptaków pochodzi z Ameryki Północnej i Południowej. Gatunki z rodzaju Amazona na Karaibach dzielą się na dwie grupy: pięć średniej wielkości gatunków na Wielkich Antylach oraz siedem dużych na Małych Antylach. Amazonki z Wielkich Antyli mają cechy wskazujące na pokrewieństwo, w tym zielony kolor upierzenia i białe obrączki wokół oczu. Russello i Amato sugerują, że amazonkowe z Wielkich Antyli wywodzą się od amazonki białoczelnej (A. albifrons), a A. vittata, A. leucocephala i A. ventralis tworzą blisko spokrewnioną grupę gatunków z formami pośrednimi.

Morfologia

Amazonka niebieskoskrzydła ma długość od 28 do 30 cm i waży od 250 do 300 g. Choć w porównaniu do innych papug z rodzaju Amazona są stosunkowo małe, ich rozmiary są przeciętne jak na amazonki z Wielkich Antyli. Nie występuje dymorfizm płciowy; zarówno samce, jak i samice mają głównie zielone upierzenie z niebieskimi krawędziami piór. Lotki I rzędu i główne pokrywy są ciemnoniebieskie, a spód ciała ma różnorodne ubarwienie, w tym jaskrawoniebieskie pióra na skrzydłach oraz żółtozielone sterówki. Czoło jest czerwone, a wokół oczu występują białe pola. Tęczówka jest brązowa, dziób ma kolor rogu, a nogi są żółtobrązowe. Płeć ptaków można określić jedynie przez testy DNA lub w czasie okresu lęgowego. Młode osobniki przypominają dorosłe, a podgatunek A. v. gracilipes charakteryzował się mniejszymi rozmiarami.

Wymiary szczegółowe

Wymiary holotypu A. v. gracilipes (dorosły samiec): długość skrzydła 175 mm, długość ogona 95 mm, długość dzioba 26,5 mm, długość skoku 21 mm oraz długość wewnętrznego przedniego palca (II) – 25 mm.

Zasięg występowania i populacja

Dokładny zasięg występowania amazonki niebieskoskrzydłej przed przybyciem hiszpańskich kolonialistów jest niepewny ze względu na brak danych z tego okresu i wytępienie rdzennej ludności, Tainów. Prawdopodobnie gatunek był szeroko rozpowszechniony i liczny, a szacunki dotyczące jego liczebności w przeszłości wahają się od miliona do 100 tysięcy osobników. Przez pierwsze 150 lat rządów Hiszpanów populacja ludzi była niewielka, a w 1650 roku wynosiła około 880 osób, co sprzyjało liczebności amazonek. Od 1650 roku liczba mieszkańców znacznie wzrosła, co miało negatywny wpływ na populację ptaków. Heinrich Moritz Gaede, niemiecki naturalista, zauważył, że do 1836 roku liczba tych papug znacząco spadła, mimo że w 1864 roku brytyjski ornitolog Edward Cavendish Taylor odnotował ich dużą liczebność w okolicach stolicy Portoryko, San Juan.

Początkowo działalność ludzi na wyspie nie stanowiła zagrożenia dla amazonek; Tainowie polowali na te ptaki, lecz nie wpływało to na ich populację. W XIX i XX wieku wiele czynników przyczyniło się do drastycznego spadku liczby amazonki niebieskoskrzydłej, takich jak rozwój rolnictwa, budowa dróg, rozwój hydroelektrowni oraz zbieranie młodych ptaków do hodowli. W drugiej połowie XIX wieku znaczna część pierwotnych lasów Portoryko została wycięta dla potrzeb rolnictwa, co zmusiło amazonki do szukania pokarmu w uprawach, przez co zaczęły być postrzegane jako szkodniki i były odławiane.

W czasach historycznych amazonki niebieskoskrzydłe występowały w dojrzałych lub starych lasach na różnych wysokościach Portoryko, a do 1910 roku można je było spotkać w Guajataca State Forest, a do 1920 roku w Río Abajo State Forest i na wyższych terenach w Carite State Forest. W 2006 i 2008 roku w Río Abajo State Forest wypuszczono kilka osobników na wolność. Obszar ten charakteryzuje się średnią roczną temperaturą 21,5 °C oraz rocznymi opadami na poziomie 2000 mm. W pierwszej dekadzie XX wieku zaobserwowano przeloty ptaków z lasów Luquillo i Sierra de Cayey w poszukiwaniu pokarmu. W tym samym czasie amazonki niebieskoskrzydłe zostały wytępione na mniejszych wyspach Portoryko, takich jak Culebra, Vieques i Mona, a ich zasięg ograniczył się do pięciu lokalizacji: obszarów wapiennych, dwóch wysokogórskich lasów deszczowych oraz jednego lasu namorzynowego u podnóża El Yunque National Forest. Valle de las Cotorras („Dolina Papug”), leżąca między San Sebastián a Morovis, była niegdyś domem dla znacznej populacji. Niektóre osobniki przeżyły na niewielkich obszarach zdegradowanego lasu, jednak nie jest to odpowiednie środowisko dla większych kolonii. Naturalne siedlisko tych papug przetrwało jedynie w Cordillera Central oraz w lasach nienaruszonych przez człowieka, a do 1940 roku ich zasięg ograniczył się do pasma Luquillo w El Yunque National Forest. Obecnie gatunek występuje na wysokościach od 396 do 823 m n.p.m. Wymaga do gniazdowania dojrzałych lasów z dziuplami, przez co nie pojawia się w lasach z karłowatymi drzewami i lasach wtórnych.

Do lat 50. XX wieku w wolności pozostało tylko 200 amazonek niebieskoskrzydłych, a w 1975 roku ich liczebność spadła do 13 osobników. W sierpniu 1989 roku szacowano, że żyje przynajmniej 47 osobników. 18 września 1989 roku huragan Hugo uderzył w północno-wschodnie wybrzeże Portoryko, powodując znaczne straty w populacji. Po huraganie pozostało szacunkowo 23 osobniki, a w 2004 roku dzika populacja wynosiła 30–35 osobników. Obecny zasięg gatunku wynosi zaledwie 16 km², co stanowi 0,2% wcześniejszego zasięgu.

Tryb życia i zachowanie

Amazonki niebieskoskrzydłe są ptakami dziennymi, zaczynają swoją aktywność pół godziny po wschodzie słońca. W gnieździe są skryte i polegają na maskującym, zielonym upierzeniu. Poza gniazdem zachowują się głośno i często się odzywają. Po wzlocie, ich kolorowe upierzenie kontrastuje z tłem lasu. Amazonka niebieskoskrzydła lata podobnie do innych przedstawicieli rodzaju, ale w przeciwieństwie do innych amazonek, ich skrzydła podczas lotu są poniżej osi ciała. Mogą osiągać prędkość do 30 km/h i w czasie ucieczek przed drapieżnikami są zwinne. Poszukując pokarmu, amazonki przebywają w parach, które trzymają się razem z młodymi ptakami. Amazonka niebieskoskrzydła wydaje odgłosy związane z lotem, w tym długie skrzeki przy starcie oraz głośne, trąbiące dźwięki w trakcie lotu, które mają różne znaczenia w zależności od sytuacji.

Pożywienie

Jak większość amazonek, amazonka niebieskoskrzydła jest roślinożerna. Jej dieta składa się z kwiatów, owoców, liści, kory i nektaru, a pożywienie poszukuje w koronach drzew. Odnotowano ponad 60 różnych pokarmów w diecie, a w przeszłości była ona jeszcze bardziej zróżnicowana. Do ich diety należą:

• owoce i nasiona palm Prestoea montana, Dacryodes excelsa i Matayba domingensis
• owoce Marcgravia sintenisii, Miconia sintenisii, Clusia gundlachii i Rheedia portoricensis
• kwiaty M. sintenisii, Alchornea latifolia i Piptocarpha tetrantha
• liście i gałązki Clusia grisebachiana, Magnolia splendens, Micropholis garciniaefolia i Piptocarpha tetrantha
• korę M. sintenisii, C. clusioides i Psychotria berteriana
• pączki Inga vera

Ptaki te zazwyczaj wybierają owoce leżące blisko ich oczu, najczęściej zbierając po jednym owocu na raz. Podczas żerowania używają nóg do chwytania pokarmu i jedzą go wolno, spędzając od 8 do 60 sekund na zjedzeniu jednego fragmentu.

Rozród

Amazonki niebieskoskrzydłe tworzą pary na całe życie, zmieniając partnerów tylko w przypadku śmierci jednego z ptaków lub opuszczenia gniazda. Samiec może opuścić samicę, jeśli ta zostanie ranna, by dołączyć do zdrowej samicy. Proces łączenia się w pary nie jest dokładnie znany, ale wiadomo, że nowo utworzone pary biorą udział w tzw. „tańcu”, który składa się z synchronicznych ukłonów, częściowego rozkładania skrzydeł i całkowitego rozkładania ogona.

Amazonki niebieskoskrzydłe wykorzystują istniejące dziuple, zarówno naturalnie utworzone, jak i wykute przez inne gatunki. Preferują gatunki takie jak Cyrilla racemiflora, ale korzystają także z innych drzew, jak Magnolia splendens i Dacryodes excelsa. Dziuple formują się naturalnie, gdy roślina osiągnie dojrzałość. W ramach planu ratowania gatunku, ptaki te zakładały gniazda również w budkach lęgowych, gniazdując na wysokości od 7 do 15 m nad ziemią. Samiec zazwyczaj prowadzi poszukiwania lokalizacji gniazda, ale to samica dokonuje ostatecznego wyboru. Po wybraniu miejsca para sprawdza i czyści gniazdo, nie umieszczając w nim żadnej wyściółki.

Amazonki niebieskoskrzydłe osiągają dojrzałość płciową w wieku 4 lat w naturze, a w niewoli po 3 latach. Zwykle wyprowadzają jeden lęg od stycznia do czerwca (w porze suchej). Kopulacje są związane z przekazywaniem pokarmu, co może być zachętą do spółkowania. Proces kopulacji wygląda podobnie jak u innych amerykańskich papug; samiec mocno ściska gałąź jedną łapą, a drugą trzyma na grzbiecie samicy. W czasie składania jaj ptaki spędzają więcej czasu w gnieździe, a samica jest karmiona przez samca przez zwracanie pokarmu. Samica składa od 2 do 4 jaj, które wysiaduje przez 24 do 28 dni, podczas gdy samiec dostarcza jej jedzenie. Samica rzadko opuszcza gniazdo w trakcie wysiadywania, a młode są karmione przez rodziców aż do opuszczenia gniazda, co zazwyczaj następuje po 60–65 dniach od wyklucia. Jednakże młode pozostają zależne od rodziców aż do następnego sezonu lęgowego.

Jak inne amazonki, niebieskoskrzydłe są towarzyskie w codziennym życiu, lecz w okolicy gniazda stają się terytorialne. Zwykle terytorium obejmuje obszar do 50 m wokół gniazda, a ptaki te są szczególnie czujne wokół gniazd, powoli z nich wychodząc, by nie przyciągać uwagi drapieżników. Obrona terytoriów polega głównie na głośnych odgłosach, chociaż odnotowano również fizyczne starcia. Pary amazonki niebieskoskrzydłej bronią swoich terytoriów przed innymi parami, czasem nawet kosztem składania jaj. Jeśli para mieszka na obszarze wolnym od innych papug, milkną, chyba że pojawią się inne ptaki. Niektóre pary wykazują terytorializm, nawet jeśli nie planują już gniazdować, zwłaszcza w drugiej połowie sezonu lęgowego, co może być praktyką młodych ptaków, które ćwiczą swoje terytorialne zachowania.

Status i zagrożenia

11 marca 1967 roku amazonka niebieskoskrzydła została wpisana na listę United States Fish and Wildlife Service jako gatunek zagrożony. Wówczas populację szacowano na 70 osobników. W 1968 roku rozpoczęto próby mające na celu ratowanie gatunku, co przyczyniło się do wzrostu liczby ptaków. W 1972 roku, gdy populacja wynosiła 16 osobników, pracownicy USFWS w ptaszarni Luquillo rozpoczęli hodowlę w niewoli z pozytywnymi wynikami. W czerwcu 2006 roku USFWS poinformowało o wykluciu 39 piskląt (średnio 16 rocznie). W 2006 roku wypuszczono 22 amazonki niebieskoskrzydłe na wolność w Río Abajo State Forest, aby utworzyć drugą dziką populację, a następne 19 ptaków wypuszczono w tym samym miejscu 27 grudnia 2008 roku.

Ochrona

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje amazonki niebieskoskrzydłe za gatunek krytycznie zagrożony od 1994 roku. A. vittata jest również wpisana do Załącznika I CITES, co zakazuje handlu tymi ptakami lub ich częściami.

Zagrożenia

Główną przyczyną spadku populacji amazonki niebieskoskrzydłej jest prawdopodobnie działalność człowieka. Choć Tainowie polowali na te ptaki w celach konsumpcyjnych, potrafili utrzymać zdrową równowagę ekologiczną. Z czasem jednak zniszczenie siedlisk, odławianie młodych do hodowli jako zwierząt domowych oraz polowania przyczyniły się do drastycznego spadku liczebności. Wycinanie starodrzewu pod uprawy rolne jest główną przyczyną zmniejszenia populacji.

Do naturalnych wrogów amazonki niebieskoskrzydłej należą myszołów rdzawosterny (Buteo jamaicensis), myszołów szerokoskrzydły (Buteo platypterus), sokół wędrowny (Falco peregrinus) oraz łuskopiór żółtodzioby (Margarops fuscatus). Łuskopiór, będący gatunkiem inwazyjnym, pojawił się w Portoryko w połowie XX wieku i od 1973 roku zagraża populacji papug. W kolejnych latach przygotowywano dla papug specjalne głębokie gniazda, aby chronić je przed konkurencją ze strony inwazyjnych gatunków. Wprowadzone pszczoły miodne (Apis mellifera), szczur śniady (Rattus rattus) oraz mangusta złocista (Herpestes auropunctatus) mogą konkurować z amazonką o miejsce w dziupli, a te ostatnie dwa gatunki mogą również zjadać jaja i pisklęta.

Klęski żywiołowe, takie jak huragany, nie były zagrożeniem dla licznej i stabilnej populacji amazonki niebieskoskrzydłej, jednak obecnie, po znacznej redukcji populacji, również takie zjawiska stanowią zagrożenie. Huragan Hugo, który przeszedł przez obszar zamieszkiwany przez amazonki niebieskoskrzydłe we wrześniu 1989 roku, spowodował spadek liczebności gatunku z 47 do 23 osobników.

Plan ochrony gatunku

W 1968 roku, w związku z nieliczną populacją i zagrożeniem wymarciem, opracowano plan ochrony gatunku, którego celem było przywrócenie statusu gatunku niezagrożonego do 2020 roku. W ramach planu zakładano również utworzenie dwóch stabilnych dzikich populacji (każda z minimum 500 osobników, utrzymujących się przynajmniej przez 5 lat), zabezpieczanie środowiska oraz kontrolowanie drapieżników, pasożytów i konkurujących gatunków. Trzecie miejsce dla dzikiej populacji wyznaczono w 2011 roku w Caribbean Islands National Wildlife Refuge Complex. W 1973 roku utworzono populację w ptaszarni w Luquillo, a w 1993 roku kolejną, przenosząc niektóre osobniki z Luquillo do Río Abajo State Forest pod nadzorem Puerto Rican Department of Natural Resources. W 2007 roku poszerzono ptaszarnię w Iguaca w El Yunque National Forest, nowy obiekt zadedykowano Priscilli Stubbe, która zainwestowała najwięcej w fundowanie nowej ptaszarni.

Amazonkom zagrażała również działalność człowieka. W 2012 roku donoszono o niezgłoszonym locie awionetki z okolicznych wysp, który zakłócał życie ptaków. Sieć gazociągów Via Verde, planowana przez administrację Luisa Fortuño, wywołała obawy wśród osób dbających o ochronę przyrody, ponieważ wymagałaby dalszej wycinki lasów. W 2011 roku grupa badaczy z Universidad de Puerto Rico w Mayagüez zsekwencjonowała genom amazonki niebieskoskrzydłej. 15 sierpnia 2013 roku ogłoszono odkrycie niepilnowanych gniazd w Río Abajo State Forest, co prawdopodobnie było efektem ekspansji reintrodukowanych amazonek. W 2013 roku zarejestrowano nową, dotąd nieznaną i nienadzorowaną populację, liczącą około 50 osobników, z dodatkowym szacunkiem wynoszącym od 64 do 112 osobników.

W 2013 roku zaczęto rozważać utworzenie nowej ptaszarni i populacji, a możliwe lokalizacje to Maricao i Isabela. W listopadzie 2013 roku ogłoszono plany utworzenia trzeciej populacji w Maricao State Forest. W grudniu 2013 roku wypuszczono 10 amazonek w Río Abajo. W 2013 roku padł nowy rekord w reprodukcji tych papug, gdy wykluło się i opierzyło 51 piskląt, wcześniej w 2011 roku odnotowano 34 pisklęta. W dzikiej populacji przybyło 15 piskląt, co oznacza wzrost w porównaniu do roku poprzedniego, kiedy wykluło się 12. W 2013 roku całkowita populacja zbliżyła się do 500 osobników. Wiosną 2015 roku, z powodu zjawiska El Niño, rozpoczęła się susza, która trwała do lata, co dało amazonkom więcej czasu na rozród. Niestety, związało się to również z przybyciem mangust, które stanowią zagrożenie dla ptaków. 13 sierpnia 2015 roku przetransportowano 25 osobników do Maricao, przy czym każdy był transportowany osobno dla ich bezpieczeństwa, a ptaki miały przejść proces aklimatyzacji przed powrotem na wolność.

Przypisy

Bibliografia

Joseph M. Forshaw, William Cooper: Parrots of the World. Melbourne: Landsdowne, 1978. ISBN 0-7018-0690-7.

Michael A. Russello, George Amato. A molecular phylogeny of Amazona: implications for Neotropical parrot biogeography, taxonomy, and conservation. Molecular Phylogenetics and Evolution. 30 (2), s. 421–437, 2004. DOI: 10.1016/S1055-7903(03)00192-1. PMID: 14715233.

Noel F.R. Snyder, James W. Wiley, Cameron B. Kepler: The Parrots of Luquillo: Natural History and Conservation of the Puerto Rican Parrot. Los Angeles: Western Foundation of Vertebrate Zoology, 1987. ISBN 0-935868-27-5.

Linki zewnętrzne

Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).

Puerto Rican Amazon – US Fish and Wildlife Service (ang.)