Amazonka
Amazonka (port. Rio Amazonas, hiszp. Río Amazonas) to rzeka w Ameryce Południowej, która charakteryzuje się największym średnim przepływem na świecie. Jej długość jest kwestią sporną; najczęściej podaje się 6400 km, ale niektóre źródła wskazują, że może ona osiągać nawet 7040 km, co czyni ją najdłuższą rzeką na Ziemi, przewyższającą Nil o 390 km. Amazonka dysponuje największym dorzeczem na świecie (około 7 mln km²) oraz największymi zasobami wodnymi, a w jej dorzeczu znajdują się rozległe lasy tropikalne. Nazwa rzeki najprawdopodobniej wywodzi się od błędnie zinterpretowanej nazwy amacunu, oznaczającej „niedźwiedź wodnych chmur”, którą spopularyzował w Europie hiszpański odkrywca Francisco de Orellana po roku 1540, kiedy to jako pierwszy przepłynął rzekę od Andów do jej ujścia.
Długość rzeki była przez wieki tematem sporów. Trudności w pomiarze wynikały nie tylko z konieczności wyodrębnienia głównego koryta spośród ponad 200 dopływów, ale także z dotarcia do źródeł, które znajdują się w trudno dostępnych terenach. Rzetelne określenie długości wymagało wieloletnich pomiarów przepływu, aby uśrednić jego zmienność. Długość nieuregulowanej rzeki zmienia się nieustannie, zwłaszcza po powodziach, kiedy stare zakola stają się starorzeczami, a nowe koryta powstają w wyniku erozji. Rzeka często dzieli się na kilka ramion o zróżnicowanej długości, co również zmienia się w czasie.
Bieg rzeki
Amazonka przepływa przez Peru i Brazylę, a częściowo także jako rzeka graniczna przez Kolumbię. Jej źródła znajdują się w peruwiańskich Andach na wysokości 5170 m n.p.m. Jedna z teorii głosi, że Amazonka wypływa ze stoków góry Quehuisha przez potok Apacheta w departamencie Arequipa. Alternatywnie, mówi się o potoku Carhuasanta, który według badań czeskich naukowców w latach 1999-2000 miał mniejsze natężenie przepływu niż Apacheta, ale w latach 1999-2009 stawał się coraz bardziej znaczący, a w 2009 roku jego natężenie przewyższyło Apachetę. Autorzy badań sugerują, że kwestia źródeł Amazonki nadal nie została jednoznacznie rozstrzygnięta.
Rzeka płynie w kierunku wschodnim przez Nizinę Amazonki aż do ujścia do Oceanu Atlantyckiego.
Jeśli przyjmiemy wersję z potokiem Apacheta, to jego źródła odkrył polski podróżnik Jacek Pałkiewicz w 1996 roku. Odkrycie to zostało uznane przez brazylijski Instituto Nacional de Pesquisas Espaciais oraz Towarzystwo Geograficzne w Limie, które 10 września 2011 roku postawiło obelisk z tablicą upamiętniającą to wydarzenie. Pałkiewicz został odznaczony m.in. Kawalerem Orderu Zasługi Republiki Włoskiej w 1996 roku za to odkrycie. Niemniej jednak, odkrycie to pozostaje kontrowersyjne, ponieważ już 11 lat wcześniej źródła Amazonki osiągnęła wyprawa z udziałem polskiego kajakarza Piotra Chmielińskiego.
Amazonka ma kilka rzek źródłowych, co sprawia, że różne źródła podają różne długości. Do lat 50. XX wieku za rzekę źródłową Amazonki uważano Marañón, ale obecnie przyjmuje się Ukajali jako główną rzekę. Ukajali swoje źródła czerpie z rzeki Apurímac, która na różne sposoby łączy się z potokami, takimi jak Homillos lub układ Challamayo (razem z jeziorami Parihuana i Huarhuarco). Potokami o największym natężeniu przepływu, które zasilają Lloquetę, są Apacheta i Carhuasanta. Według peruwiańskich pomiarów Amazonka jest najdłuższą rzeką świata, osiągając 7025 km długości razem z Ukajali i potokiem Carhuasanta, natomiast z Marañón ma około 6400 km.
W swoim środkowym biegu, od ujścia Javari do ujścia Rio Negro, Amazonka nosi nazwę Solimões. Szerokość rzeki w tym odcinku osiąga 20 km, a w dolnym biegu nawet 100 km.
Ujście Amazonki do Atlantyku tworzy ogromne estuarium o powierzchni około 100 tys. km², z wieloma oddzielonymi ramionami (około 200 odnóg). Często uznawane jest za największą deltę świata, chociaż nie jest klasycznym ujściem delty. Największe ramiona mają charakter ogromnych estuariów, zaczynających się nawet 350 km od oceanu. W miejscu ujścia rzeka ma prawie 80 km szerokości.
Maksymalny przepływ w ujściu sięga 300 tys. m³/s (średni roczny wynosi około 120 tys. m³/s). Tak ogromne ilości słodkiej wody powodują, że woda oceaniczna jest rozcieńczana w odległości do 400 km od ujścia. Ze względu na wpływ opadów deszczu w północnej i południowej części globu, Amazonka wzbiera dwa razy w roku. Na Nizinie Amazonki, ze względu na równinny teren, podczas powodzi woda może zalewać obszary oddalone o 70 km od brzegów.
Pływy sięgają aż 1400 km od ujścia rzeki.
Dopływy
Główne prawostronne dopływy Amazonki to:
- Ukajali
- Juruá
- Purús
- Madeira
- Tapajós
- Xingu
- Tocantins
Główne lewostronne dopływy Amazonki to:
- Napo
- Putumayo/Içá
- Japurá
- Rio Negro
Żeglowność
Amazonka jest żeglowna na długości 4300 km i stanowi główną drogę komunikacyjną w tej części kontynentu. Statki o pojemności do 5 tys. BRT mogą dotrzeć aż do Manaus, a te o pojemności do 3 tys. BRT do peruwiańskiego Iquitos.
Najdłuższe rzeki dorzecza Amazonki
- 3379 km – Purús, Peru/Brazylia (2948 km) (3210 km)
- 3239 km – Madeira, Boliwia/Brazylia
- 2820 km – Caquetá/Japurá, Kolumbia/Brazylia
- 2750 km – Tocantins, Brazylia (2416 km) (2640 km)
- 2575 km – Araguaia, Brazylia (dopływ Tocantins)
- 2410 km – Juruá, Peru/Brazylia
- 2250 km – Rio Negro, Ameryka Południowa (2400 km)
- 2100 km – Xingu, Brazylia (2900 km)
- 1900 km – Tapajós, Brazylia (2550 km)
- 1749 km – Guaporé, Brazylia/Boliwia (dopływ Madeira)
- 1575 km – Putumayo/Içá, Ameryka Południowa
- 1415 km – Marañón, Peru
- 1300 km – Iriri, Brazylia (dopływ Xingu)
- 1240 km – Juruena, Brazylia (dopływ Tapajós)
- 1200 km – Tapajós, Brazylia
- 1130 km – Madre de Dios, Peru/Boliwia
- 1100 km – Huallaga, Peru (dopływ Marañón)
Ważniejsze miasta nad Amazonką
- Iquitos
- Manaus
- Óbidos
- Santarém
- Belém
- Macapá
Zobacz też
- Amazonia
- rzeki Ameryki Południowej
Przypisy
Linki zewnętrzne
Ryszard Badowski: Spór o źródło Amazonki. Wiedza i Życie.
