Amaterasu

Amaterasu

Amaterasu (jap. 天照, co oznacza „Świecąca na niebie”), znana również jako Amaterasu Ōmikami (jap. 天照大神, 天照大御神, co tłumaczy się jako „Wielki i Święty Duch Świecący na Niebie”), to japońska bogini słońca. Narodziła się z lewego oka boga Izanagiego, który wyznaczył ją do rządzenia na Wysokiej Równinie Niebios (jap. Takama-ga-hara), będącej centralnym bóstwem w religii shintō. Jest siostrą boga burz i wiatru Susanoo oraz boga księżyca Tsukuyomiego. Amaterasu wysłała na ziemię swojego wnuka Ninigiego, który zapoczątkował linie cesarską w Japonii. Uznawana jest za źródło wielu osiągnięć cywilizacyjnych, takich jak rolnictwo, tkactwo i budownictwo.

Narodziny Amaterasu

Według Kojiki, Amaterasu powstała w momencie, gdy Izanagi oczyszczał się w wodzie morskiej po ucieczce z Krainy Ciemności, przemywając swoje lewe oko. Z kolei w Nihon-shoki bogini słońca pojawiła się zaraz po uformowaniu się japońskich wysp i była pierwszym bóstwem narodzonym z ciała Izanami. Obaj demiurgowie uznali ją za swoje najdoskonalsze dziecko, powierzając jej władzę nad Wysoką Równiną Niebios. Amaterasu wypełniła wolę rodziców, wspinając się po niebiańskiej drabinie łączącej niebo z ziemią, a odtąd sprawiedliwie rządziła wśród niebiańskich bogów.

Amaterasu otrzymała od Izanagiego sznur ozdób na szyję, który symbolizował jej najwyższą władzę, nazywany Mikuratana-no-kami (Duch Wywyższający i Nadający Święte Stanowisko).

Boskie rodzeństwo

Konflikt z Susanoo

Jej brat, Susanoo, był porywczym bogiem wiatru i burzy, stanowiącym jej całkowite przeciwieństwo. Pewnego dnia postanowił powiadomić siostrę o swoim zamiarze udania się do Krainy Ciemności. Jego gwałtowne kroki spowodowały drżenie ziemi i wzburzenie wód rzek. Amaterasu, słysząc zbliżającego się brata, zaniepokoiła się, sądząc, że przybywa odebrać jej władzę. Przygotowała się do walki, spinała włosy męskim stylem i wplotła w nie klejnoty w kształcie kłów dzika, a następnie wyszła na spotkanie Susanoo, trzymając w ręku miecz i przywitając go przerażającym okrzykiem.

Susanoo chciał wyjaśnić cel swojej wizyty, ale Amaterasu podejrzewała go o podstęp. Oskarżony o złe intencje, zaproponował, aby przeprowadzić osąd niebios (ukei), który miałby wyjawić intencje ich potomstwa. Amaterasu jako pierwsza poddała się próbie, łamiąc miecz brata na trzy części, opłukując je w Świętej Studni Niebios, a następnie przeżuwając i wydychając. Z jej oddechu powstały trzy boginie morskie: Takiribime, Ichikishimahime i Takitsuhime. Susanoo z kolei obmył klejnoty, które miała w włosach, i przeżuwając je, wydał pięć bóstw męskich: Oshihomimi, Amenohomi, Amatsuhikone, Ikutsuhikone oraz Kumanokusubi, które miały świadczyć o czystości jego intencji.

Amaterasu uznała pięć męskich bóstw za swoje potomstwo, a Susanoo przyjął trzy kobiety jako swoje. W przekonaniu, że odniósł zwycięstwo, Susanoo zaczął niszczyć groble i rowy, które dostarczały wodę do pól ryżowych jego siostry, a następnie zanieczyścił jej izbę, w której spożywała pierwsze plony. Amaterasu przez długi czas usprawiedliwiała wybryki brata, który wciąż wymyślał nowe żarty. Jednak pewnego dnia dopuścił się okropnego czynu – przedziurawił strop w jej tkalni i wrzucił do środka obdarte ze skóry niebiańskiego źrebaka. Przerażona tym widokiem, Amaterasu uciekła i schowała się w niebiańskiej jaskini.

Amaterasu w niebiańskiej jaskini

Po ukryciu się Amaterasu w jaskini, świat pogrążył się w ciemności, a złe moce zaczęły zyskiwać siłę. Zaniepokojone bóstwa zebrały się w pobliżu jaskini, w której się schowała, w miejscu zwanym Amenokawara, aby zastanowić się, jak przekonać ją do powrotu. Poprosiły o pomoc boga Omoikane, syna Takamimusubiego, który zasugerował, aby sprowadzić koguty z Krainy Wiecznotrwałości, które swoim pianiem wzywałyby słońce.

Bogowie posłuchali rady Omoikane i posadzili ptaki na żerdzi. Na polecenie bóstwa Amatsumara i Ishikoridome wykonali spiżowe lustro, a Tamanoya przyniósł sznury klejnotów. Z kolei Futodama i Amenokoyane zerwali wiecznie zielone drzewo sakaki i przyozdobili je przygotowanymi przedmiotami. Kiedy wszystko było gotowe, jeden z bogów trzymał przystrojone drzewko, a drugi modlił się, dołączając do nich Tajikarao, który stał na straży. Wówczas wystąpiła bogini Amenouzume, obnażyła się i zaczęła tańczyć na odwróconej kadzi, a zgromadzeni bogowie zaczęli się śmiać i klaskać.

Zdziwiona Amaterasu zbliżyła się, aby sprawdzić, co się dzieje, a gdy zapytała, dlaczego bóstwa się cieszą, mimo że ona się ukrywa, Amenouzume odpowiedziała, że cieszą się, ponieważ pośród nich jest duch bardziej czcigodny niż ona. Zaintrygowana Amaterasu wyjrzała przez szczelinę, dostrzegając jedynie swoje odbicie w lustrze. Zaskoczona, wysunęła głowę, aby lepiej się rozejrzeć, a wtedy Tajikarao odsunął głaz z wejścia i wyciągnął Amaterasu na zewnątrz. Futodama szybko związał kamień, aby zablokować wejście do jej kryjówki.

Gdy bogini opuściła jaskinię, ciemność ustąpiła, a promienie słońca rozświetliły świat. Od tej chwili Amaterasu sprawowała niepodzielną władzę na Wysokiej Równinie Niebios, podczas gdy jej brat Susanoo został wygnany na ziemię.

Relacje z Tsukiyomim

Drugim z jej braci był Tsukuyomi, bóg księżyca, który miał zarządzać przypływami i odpływami morza. W przeciwieństwie do Susanoo, Tsukuyomi nie kwestionował praw Amaterasu do rządzenia na Wysokiej Równinie Niebios. Pewnego dnia bogini słońca wysłała go do bogini pożywienia Ukemochi. Gdy chciała go ugościć, zaczęła wydobywać pożywienie ze swojego ciała, co wzbudziło złość Tsukuyomiego, który uznał, że została mu okazana obraza, i zabił ją. Kiedy wrócił do Amaterasu i opowiedział jej o tym, bogini w złości kazała mu odejść i nigdy nie wracać – odtąd Japończycy tłumaczyli to tym, że słońce i księżyc nigdy nie pojawiają się razem na niebie.

Według Kojiki, bóstwem, które zabiło boginię pożywienia, nie był Tsukuyomi, a Susanoo.

Ważni potomkowie Amaterasu

Ninigi

Ninigi jest synem Oshihomimiego, a zatem wnukiem Amaterasu. Początkowo planowała powierzyć misję opanowania archipelagu japońskiego swojemu synowi, ale ten zaproponował, aby to jego syn otrzymał to zadanie. Bogini zgodziła się, wezwała swojego wnuka i wręczyła mu przedmioty, które później stały się regaliami cesarskimi: ośmiogranne zwierciadło, szczęścionośne krzywulce oraz Miecz-Trawosiecz. Kazała otaczać lustro taką czcią, jaka należy się jej samej. Zgodnie z Nihon-shoki, oprócz tych przedmiotów przekazała mu również sadzonki ryżu z niebiańskich pól.

Jimmu

Jimmu, jeden z czterech synów Ugayafukiaezu i Tamayori-bime, jest wnukiem Ninigiego, a więc praprawnukiem Amaterasu. Wraz z braćmi wyruszył, aby kontynuować misję swojego dziadka, który opuścił Niebiańską Równinę, by przejąć władzę nad archipelagiem japońskim. Podczas tej misji wielokrotnie stawał w obliczu niebezpieczeństwa, z którego ratowała go bogini słońca.

Jedną z najbardziej zaciętych bitew stoczył z Doświadczonym Mężem, Który Postradał Łowiska (Tominonagasunehiko), znanym również jako Mąż zwany Łowczym (Tomibiko). Podczas walki jego brat, Dostojny, Który Bohatersko Zginął (Itsuse), został ciężko ranny. Wtedy jeden z braci zrozumiał, że bitwa nie idzie po ich myśli, gdyż walczą pod słońce, co oznaczało, że Amaterasu nie może im sprzyjać. Nakazał żołnierzom obejść wroga, aby słońce znalazło się za ich plecami.

Po przegranej bitwie Jimmu kontynuował swoją drogę, ale w okolicy Kumano jego wojska natrafiły na olbrzymiego niedźwiedzia, który szybko uciekł. Musiał to być nieprzyjazny lokalny bóg lub jego wysłannik, ponieważ cała armia opadła z sił i nie była w stanie walczyć. Zły czar zdjął z nich niebiański miecz, który Amaterasu zesłała praprawnukowi. Zaniepokojona bogini wezwała na pomoc Śmiałego Męża Walczącego Młotami (Takemikazuchi), który jednak odparł, że nie musi interweniować, wystarczy, że pośle swój miecz. Pojawienie się na polu bitwy niebiańskiego oręża ożywiło całą armię i sprawiło, że wszystkie złe duchy w okolicy padły.

W niedługim czasie u boku przyszłego cesarza pojawił się Yatagarasu, co oznacza „Kruk Znakomicie Trafiający” – olbrzymi kruk o trzech nogach – który poprowadził jego armię w dalszą drogę.

W Nihongi opisano dalszą podróż Jimmu, który stanął w obliczu armii tak licznej, że obawiał się porażki. W nocy ukazała mu się Amaterasu, która nakazała mu pokonać wrogów za pomocą zaklęcia, które jednak musiało być poparte ofiarą bogom niebiańskim i ziemskim w naczyniach wykonanych z gliny z góry Kagu, znajdującej się za nieprzyjacielską armią. Dzięki sprytowi i pomocy bogini słońca, po raz kolejny udało mu się wyjść z opresji.

Kult bogini

Amaterasu protoplastą rodu cesarskiego

Amaterasu, według Kojiki, powierzyła swojemu wnukowi Ninigiemu władzę nad ziemią, aby rządził w jej imieniu. W Nihon-shoki nie wyjaśniono, kto zesłał na ziemię wnuka Amaterasu – nie wiadomo, czy zlecenie powierzyła mu babka, czy dziadek Takamimusubi, czczony później na dworze cesarskim jako bóstwo rolnictwa. Prawnukiem Ninigiego był Jimmu – pierwszy cesarz Japonii.

Jednym z głównych powodów, dla których bogini uznawana jest za protoplastę rodu cesarskiego, jest fakt, że według niektórych mitów od Takamimusubiego wywodzą się pozostałe rody na archipelagu. Badacze zauważają, że kult bogini słońca jest stosunkowo późny i najprawdopodobniej wywodzi się z wcześniejszych mitów solarnych. Żaden inny ród nie pochodził od Amaterasu, co uzasadnia wyjątkową pozycję rodu cesarskiego.

Przedmioty, które miały potwierdzić pochodzenie rodu panującego, to skarby, które Amaterasu wręczyła swojemu wnukowi. Trzema cennymi skarbami, które Ninigi otrzymał od bogini słońca, były: lustro (Yata-no-kagami), klejnoty-krzywulce (Yasakani magatama) oraz święty miecz (Kusanagi-no-tsurugi).

Drzewo genealogiczne

Drzewo genealogiczne ukazuje pochodzenie rodu cesarskiego od bogini słońca. Amaterasu uznała pięć bóstw męskich, które powstały z jej klejnotów, za swoje potomstwo, jednym z tych bogów był Oshihomimi, który był ojcem Ninigiego. Ninigi został zesłany przez boginię słońca na ziemię, aby zaprowadzić tam porządek. W narodzinach Oshihomimiego brał również udział Susanoo, stąd przyjmuje się, że także on może być przodkiem rodziny cesarskiej lub przynajmniej z nią spokrewniony.

Pozycja bogini w panteonie bóstw

Motoori Norinaga poświęcił wiele uwagi analizie mitów o Amaterasu, zastanawiając się, dlaczego bogini słońca zajmuje najwyższą pozycję w hierarchii shintō, skoro inne bóstwa pojawiły się przed nią i przyczyniły się do powstania archipelagu. Założyciel szkoły narodowej zauważył, że Amaterasu nie stworzyła „drogi bogów”, lecz jedynie ją podtrzymywała, gdy Izanagi przekazał jej władzę nad Wysoką Równiną Niebios.

W mitologii japońskiej żadne bóstwo nie było wszechstronne i wszechwiedzące. Każde z nich miało swoje dobre i złe strony. Amaterasu przedstawiana była jako bogini wieczna, łaskawa i miłosierna, oświetlająca cały świat. Motoori podkreślił, że życie na ziemi może się rozwijać tylko dzięki łaskawości bogini słońca, a inne kraje, takie jak Indie i Chiny, korzystały z jej błogosławieństw.

Z biegiem czasu kult słońca został połączony z kultem ducha ryżu, ponieważ bogini słońca uznano za tę, która obdarza ludzi pożywieniem. Według uczonego, Amaterasu stała również na straży ładu i harmonii, co najlepiej potwierdza scena jej ukrycia w jaskini – gdy słońce zniknęło, nastała ciemność, ujawniając wszelkie złe moce oraz powodując wiele nieszczęść.

Amaterasu była znana ze swojej łagodności i miłosierdzia, zachowując spokój nawet wtedy, gdy Susanoo zanieczyścił jej izbę, a wszystkie jego psoty starała się usprawiedliwiać. Dopiero widok śmierci zmusił ją do ucieczki do jaskini, a gdy opuściła to miejsce, nie ukarała swojego brata – zrobili to inni bogowie zamieszkujący Wysoką Równinę Niebios.

Chramy poświęcone Amaterasu

Ise Jingū

Ise Jingū (jap. 伊勢神宮, Ise-jingū) to chram shintō poświęcony bogini Amaterasu, zlokalizowany w japońskim mieście Ise w prefekturze Mie. Oficjalna chronologia podaje, że chramy zostały wzniesione w 4 roku p.n.e., jednak większość historyków datuje ich budowę na kilka stuleci później, najczęściej na rok 690, jako datę budowy pierwszego chramu w Ise w jego obecnej formie. Według legendy, Naikū (wewnętrzny chram Ise) został zbudowany przez Yamatohime-no-mikoto.

Najwyższy kapłan lub kapłanka chramów Ise musi pochodzić z rodziny cesarskiej.

Hibiya Daijingū

Hibiya Daijingū, znany również jako Tōkyō Daijingū, jest chramem zbudowanym w 1880 roku w Tokio, aby mieszkańcy stolicy mogli oddawać cześć Amaterasu, protoplastce rodu cesarskiego. Dzięki tej inicjatywie nie musieli już podróżować do głównego przybytku, który znajduje się w mieście Ise na półwyspie Kii, oddalonym o blisko 500 kilometrów od stolicy. W tokijskim chramie czci się również inne bóstwa: boginię żywności Toyouke oraz trójcę pierwszych bóstw, które pojawiły się na Wysokiej Równinie Niebios: Amenominakanushiemu, Takamimusubiemu oraz Kamimusubiemu.

Kapłanki Amaterasu

W imieniu cesarza cześć Amaterasu oddawała kapłanka nazywana saigū, która była wyznaczana na czas panowania jednego cesarza; po jego śmierci lub abdykacji była odwoływana z tej funkcji. Saigū wybierano spośród księżniczek krwi, które wyróżniały się zdrowiem i urodą, bazując na wróżbach. Powołanie do służby uważało się za wolę nieba, a wybrane kobiety nie mogły odmówić przyjęcia godności. Kapłanki musiały być dziewicami i w czasie pobytu w Ise były zobowiązane do zachowania rytualnej czystości. Po zakończeniu swojej kadencji mogły wrócić na dwór i wyjść za mąż.

Kapłanka nie była wysyłana do Ise zaraz po wstąpieniu władcy na tron; wcześniej musiała przejść liczne ceremonie oczyszczające i przygotować się do nowej roli. Uczyła się specjalnego języka kapłanek, w którym słowa związane z skalaniem zastępowano innymi na zasadzie szyfru. Później za pomocą proroctw przeznaczano na siedzibę kapłanki jeden z budynków pałacowych, który od tej pory nazywano Shosai-in. Ósmego miesiąca księżycowego następnego roku służby kapłanka udawała się do specjalnie dla niej zbudowanej siedziby zwanej Nonomiya, znajdującej się poza pałacem cesarskim, gdzie przebywała przez kolejny rok. Każdego pierwszego dnia miesiąca oddawała cześć bogini Amaterasu z swojego pałacu, a ostatniego dnia ósmego miesiąca księżycowego wyruszała z orszakiem do Ise. Z tej okazji w całym kraju odprawiano ceremonie oczyszczające oraz wprowadzano zakaz grzebania zmarłych.

Kapłanka mogła zostać odwołana z kilku powodów, które mogłyby zaszkodzić jej pozycji. Jednym z nich było skompromitowanie się. Znany jest przypadek kapłanki Iwakumy, która prowadziła romans z księciem Umarakim. Innym powodem mogła być widoczna choroba (na przykład wypadanie włosów). Po odwołaniu kapłanki nie wyznaczano nowej za panowania tego samego cesarza. W historii Japonii zdarzały się też przypadki samobójstw kapłanek. Podobno Takuhata, córka cesarza Yūryaku, z powodu oszczerstw, których padła ofiarą, wyniosła ze świątyni święte lustro, zakopała je, a następnie się powiesiła.

Wizerunek Amaterasu podczas II wojny światowej

W trakcie II wojny światowej rząd japoński sięgnął po wizerunek Amaterasu, protoplastki rodu cesarskiego. Na zdobytych terenach stawiano chramy poświęcone tej bogini, takie jak Taiwan Jinja na Tajwanie czy Chōsen Jingū w Korei. Na terytorium Chin, podczas okupacji przez japońskich żołnierzy, powstało sto trzydzieści pięć chramów shintō.

Boski wysłannik

Yatagarasu (jap. 八咫烏, Kruk Znakomicie Trafiający) jest ptakiem bogini słońca Amaterasu. Zazwyczaj przedstawiano go jako trójnogiego kruka, chociaż liczba jego nóg nie została nigdzie potwierdzona. W mitach Yatagarasu występuje jako wysłannik bogini, który był przewodnikiem cesarza Jimmu podczas jego kampanii na wschodzie Japonii. Zgodnie z kronikami, ptak udawał się na zwiady i negocjował w imieniu przyszłego cesarza.

Bogini słońca a inne religie

Wpływ buddyzmu na kult Amaterasu

W wyniku wpływu buddyzmu na pierwotne wierzenia Japończyków, Amaterasu została uznana za przejaw bodhisattwy Kannon lub Buddy Mahavairoćany (jap. Dainichi), będącego najważniejszą istotą oświeconą według doktryny buddyzmu ezoterycznego.

Chociaż chram Ise Jingū nie stał się miejscem kultu buddyjskiego, w 698 roku zbudowano na jego terenie buddyjską świątynię, jednak rozebrano ją w 722 roku, ponieważ gwałtowny tajfun, który nawiedził to miejsce, został zinterpretowany jako oznaka gniewu bogini w związku z wtargnięciem obcego przybysza na teren jej przybytku. Zgodnie z inną legendą, Amaterasu obiecała Marze, demonowi będącemu zaciekłym przeciwnikiem buddyzmu, że w jej świątyni nie będzie żadnych elementów mogących kojarzyć się z tą religią, aby móc chronić buddyzm w innych częściach kraju.

Sekta Ōmoto-kyō

Sekta Ōmoto-kyō, kierowana przez Onisaburō Deguchiego, kwestionowała mitologię spisaną w kronikach dworskich, która uzasadniała pochodzenie rodu cesarskiego od bogów. Deguchi wierzył, że bóstwo Ushitora no Konjin, które nawiedziło jego teściową Nao i przepowiedziało koniec świata oraz jego odnowę, było innym wcieleniem boga Kunitokachiego, który wraz z małżonką Toyokumunu został wypędzony przez złe bóstwa. Onisaburō Deguchi głosił rychły powrót wypędzonych bóstw, a siebie stawiał ponad cesarzem, który był potomkiem Amaterasu. W swoim nazwisku zaczął używać znaków zarezerwowanych dla rodu cesarskiego, co stało się jednym z powodów jego aresztowania.

Deguchi został aresztowany w 1921 roku, ale wkrótce oczyszczono go z zarzutów. W wyniku nasilających się represji oraz prześladowań część wyznawców sekty wyemigrowała do Brazylii, gdzie zaczęła szerzyć swoje poglądy. Przywódca organizacji został aresztowany po raz drugi w 1935 roku, a główne siedziby sekty w Kameoka i Ayabe zostały doszczętnie zniszczone. Po zwolnieniu z więzienia Onisaburō Deguchi wycofał się z życia publicznego, a Ōmoto-kyō nie odzyskało już swojego dawnego znaczenia.

Sekta Kurozumi-kyō

Sekta Kurozumi-kyō została założona przez Munetadę Kurozumi, kapłana świątyni Imamura, który w 1814 roku zaczął zgrupowanie religijne, uznając Amaterasu za najważniejsze bóstwo i stwórcę świata. Według doktryny tego wyznania, każdy człowiek mógł dostąpić objawienia bogini dzięki praktykom religijnym. Wyznawcy sekty musieli oddawać cześć wschodzącemu słońcu. Kurozumi obiecywał, że przestrzeganie zasad etycznych oraz praktyk religijnych przyniesie doczesne korzyści, takie jak zdrowie czy pomyślność.

Amaterasu w kulturze popularnej

Amaterasu pojawia się w kilku ekranizacjach. W filmie Onmyoji II główny bohater musi za pomocą swojego tańca doprowadzić do powrotu bogini Amaterasu na ziemię. W filmie tokusatsu Czas bogów występuje ta postać, a także w serialu Gwiezdne wrota, gdzie pojawia się przedstawicielka rasy Goa’uld o imieniu Amaterasu.

Manga Dream Saga opowiada historię zniszczonej ziemi, gdzie Susanoo pożera Amaterasu. Na ziemi żyje dziewczynka imieniem Yuuki, która jest jedyną osobą mogącą uratować słońce przed zniszczeniem. Amaterasu to również nazwa statku kosmicznego w anime Starship Operators. W mandze i anime Naruto członkowie klanu Uchiha mogą opanować jutsu Amaterasu.

W komiksie wydawanym przez Image Comics The Wicked + The Divine Amaterasu jest jednym z dwunastu bóstw z różnych mitologii, które wchodzą w skład Panteonu.

Do Amaterasu nawiązują również gry komputerowe. W grze Castlevania: Aria of Sorrow atak sanktuarium Amaterasu służy do wywołania zaćmienia. W grze Ōkami główną bohaterką jest Amaterasu, która zstąpiła na ziemię w postaci białej wilczycy, aby pokonać Yamata no Orochi. Postać ta występuje także w dwóch innych grach: Marvel vs. Capcom 3: Fate of Two Worlds oraz Ultimate Marvel vs. Capcom 3. W grze Shin Megami Tensei: Persona 4 ostateczną personą Yukiko Amagi jest Amaterasu. W grze Smite Amaterasu występuje jako bohater typu wojownik.

W grze karcianej Cardfight!! Vanguard znajduje się karta „CEO Amaterasu”.

Uwagi

Zobacz też

• Informator o jaskini (kryjówce Amaterasu) i regionie Takachiho
• Informator turystyczny ze zdjęciami jaskini
• Prefektura Miyazaki

Przypisy

Bibliografia

Wiesław Kotański: Japońskie opowieści o bogach. Warszawa: Iskry, 1983. ISBN 83-207-0196-1.

Agnieszka Kozyra: Mitologia japońska. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN, 2011. ISBN 978-83-262-1002-0.

Jeremy Roberts: Japanese Mythology A to Z. New York: Chelsea House, 2010. ISBN 978-1-60413-435-3.

Jolanta Tubielewicz: Mitologia Japonii. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1980. ISBN 83-221-0109-0.

Linki zewnętrzne

Strona chramu Ise – opowieść o Amaterasu (ang.)

Amaterasu-ōmikami 天照大御神. jref.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-07-02)].