Amarylkowate
Rodzina Amarylkowate (Amaryllidaceae J. St.-Hil.) to grupa bylin zaliczanych do roślin jednoliściennych. Na przełomie XX i XXI wieku systematyka tej rodziny uległa znacznym zmianom. W klasyfikacji APG III (2009) oraz APG IV (2016) włączono do niej w randze podrodzin, oprócz amarylkowych, także czosnkowe oraz agapantowe, które wcześniej były traktowane jako odrębne rodziny. Rodzina ta obejmuje 73 rodzaje, które można spotkać na wszystkich kontynentach, z wyjątkiem obszarów okołobiegunowych. Wiele gatunków z rodzaju czosnek to znane warzywa. Spożywane są również rośliny z rodzajów Tulbaghia i Nothoscordum. Rośliny z podrodziny amarylkowych są trujące, ale były wykorzystywane w praktykach szamańskich do wywoływania halucynacji. Liczne gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne. Rośliny te zawierają alkaloidy amarylkowate, które należą do grupy alkaloidów izochinolinowych, znanych z właściwości leczniczych już w starożytnej Grecji, takie jak likoryna i galantamina, stosowana w terapii choroby Alzheimera.
Morfologia
Pokrój
Rośliny posiadają podziemne, mięsiste cebule oraz kłącza osłonięte pozostałościami obumarłych liści.
Liście
Ulistnienie jest skrętoległe i dwurzędowe. Liście są unifacjalne, płaskie lub cylindryczne na przekroju; najczęściej mają formę nitkowatą lub równowąską, a rzadziej występują w kształcie lancetowatym lub jajowatym. Zazwyczaj są siedzące, rzadziej ogonkowe.
Kwiaty
Kwiaty występują w baldachach (rzadziej pojedynczo lub w postaci kłosów, jak w przypadku Allium spicatum), tworząc skrócone kwiatostany wierzchotkowe. Baldach jest wsparty od 1 do 2, a czasem kilkoma, zrośniętymi listkami okrywy, które często obejmują rozwijający się kwiatostan. Kwiaty są obupłciowe o budowie promienistej lub symetrycznej. Okwiat składa się z 6 (rzadko 3 lub 5) listków, które wyrastają w dwóch okółkach, zrośniętych przynajmniej u podstawy, czasem tworząc rurkę. Między listkami a pręcikami występują przydatki, które czasem są okazałe i tworzą powabnię. Pręcików jest zazwyczaj 6 (rzadko więcej niż 18), przyrośniętych do podstawy listków okwiatu. W obu okółkach pręciki są najczęściej jednakowe, zazwyczaj wolne, rzadziej zrośnięte (zrośnięcie podstaw nitki występuje u niektórych gatunków czosnku Allium). Prątniczki są rzadko spotykane, w liczbie 3 lub 4. Pylniki są przytwierdzone do nitek grzbietami, zwrócone do wnętrza kwiatu i otwierają się podłużnym pęknięciem lub porami. Zalążnia jest górna lub dolna, trójkomorowa, powstała z trzech owocolistków. Miodniki znajdują się u podstawy lub na szczycie zalążni.
Owoc
Owocem jest sucha pękająca torebka, rzadziej niepękająca lub jagoda.
Systematyka
Pozycja systematyczna rodziny według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizacja APG IV z 2016 roku) wskazuje, że rodzina ta jest grupą siostrzaną dla rodziny szparagowatych (Asparagaceae s.l.). Opisano ją po raz pierwszy w systemie APG III w 2009 roku. Wcześniejsze klasyfikacje, które sugerowały bliskie powiązania filogenetyczne między amarylkowatymi, czosnkowatymi i agapantowatymi, pojawiły się już w systemie APG II, gdzie zasugerowano możliwość połączenia tych taksonów w jedną rodzinę czosnkowatych (Alliaceae s.l.).
Rodzina dzieli się na podrodziny i plemiona według Angiosperm Phylogeny Website oraz National Plant Germplasm System z 2021 roku. Podział ten został również opublikowany w 2009 roku przez Chase’a, Reveala i Faya, a lista zaakceptowanych nazw rodzajów jest dostępna w Plants of the World Online.
Podrodzina agapantowe (Agapanthoideae Endlicher)
- Jeden rodzaj z 9 gatunkami występującymi w południowej Afryce: Agapanthus L’Hér. – agapant
Podrodzina czosnkowe (Allioideae Herbert)
Ten takson obejmuje 13 rodzajów, które są podzielone na 3 plemiona. Spośród 795 gatunków, aż 690 należy do rodzaju czosnek (Allium). Przedstawiciele tej podrodziny wyróżniają się górną zalążnią, obecnością styloidów, rurek mlecznych oraz związków siarki, które są allilowymi pochodnymi cysteiny, nadającymi roślinom charakterystyczny zapach:
- Plemię Allieae Dumortier:
- Allium L. – czosnek
- Plemię Tulbaghieae Meisner:
- Tulbaghia L. – tulbagia
- Plemię Gilliesieae Baker:
Podrodzina amarylkowe (Amaryllidoideae Burnett)
Przedstawiciele tej podrodziny charakteryzują się dolną zalążnią, okazałymi kwiatami oraz obecnością alkaloidów amarylkowatych (norbelladyn) i aminokwasów niebiałkowych. Zawiera ona około 60–75 rodzajów z więcej niż 900 gatunkami, które są grupowane w 14 plemion. Ich relacje filogenetyczne są w dużej mierze poznane, ale wciąż podlegają zmianom:
- Plemię Amaryllideae Dumortier
- Plemię Calostemmateae D. & U. Müller-Doblies
- Calostemma R.Br. – wyszczerzka
- Proiphys Herb.
- Plemię Cyrtantheae Traub
- Cyrtanthus Aiton
- Plemię Haemantheae Hutchinson
- Plemię Lycoridae D. Müller-Doblies & U. Müller-Doblies
- Lycoris Herb.
- Ungernia Bunge
- Plemię Galantheae Parlatore
- Acis – Salisb.
- Galanthus L. – śnieżyczka, przebiśnieg
- Leucojum L. – śnieżyca
- Plemię Pancratieae Dumortier
- Pancratium L. – pankracjum
- Plemię Narcisseae Lamarck & de Candolle
- Narcissus L. – narcyz
- Sternbergia Waldst. & Kit. – sternbergia
- Plemię Griffinieae Ravenna
- Griffinia Ker Gawl.
- Worsleya (W. Watson ex Traub) Traub
- Plemię Hippeastreae Sweat
- Plemię Eustephieae Hutchinson
- Chlidanthus Herb. – klidant
- Eustephia Cav. – ognizierka
- Hieronymiella Pax
- Plemię Eucharideae Hutchinson
- Plemię Hymenocallideae Small
- Hymenocallis Salisb. – błonczatka, hymenokalis
- Ismene Salisb. ex Herb. – ismena
- Leptochiton Sealy
- Plemię Clinantheae Meerow
- Clinanthus Herb.
- Pamianthe Stapf
- Paramongaia Velarde
Podział nieustalony:
- Cearanthes Ravenna
- Hannonia Braun-Blanq. & Maire
- Lapiedra Lag.
- Vagaria Herb.
