Amarantka czarnolica

Amarantka czarnolica (Lagonosticta larvata) to gatunek małego ptaka z rodziny astryldowatych (Estrildidae). Można ją spotkać na obszarze leżącym na południe od Sahelu. Gatunek ten nie jest zagrożony wyginięciem.

Taksonomia

Gatunek ten po raz pierwszy opisał Eduard Rüppell w roku 1840. Holotyp pochodzi z Gór Semien w północnej Etiopii. Rüppell nadał mu nazwę Amadina larvata. W obecnych klasyfikacjach (stan na 2020) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) umieszcza amarantkę czarnolicą w rodzaju Lagonosticta.

IOC wyróżnia trzy podgatunki amarantki czarnolicej, co jest zgodne z opinią autorów HBW, Kompletnej listy ptaków świata (2020) oraz Clements Checklist of Birds of the World (2019). Taki podział został także przedstawiony w siódmym tomie The Birds of Africa (2014). Wszystkie trzy podgatunki były także rozpatrywane jako odrębne gatunki ze względu na różnice w upierzeniu. W drugim tomie HBW and BirdLife International Illustrated Checklist of the Birds of the World (2016) każdy z tych podgatunków został podniesiony do rangi gatunku, co było kontynuowane w późniejszych, zaktualizowanych wersjach listy. BirdLife International dostarcza informacji o ptakach dla IUCN, więc zgodnie z ich klasyfikacją każdy z trzech podgatunków jest oceniany osobno jako gatunek.

Podgatunek L. l. togoensis (Neumann, 1907), wymieniony jako istotny w Finches and Sparrows (2010; pierwsze wydanie: 1993), uznawany jest za synonim L. (l.) nigricollis. Obecnie akceptowane podgatunki to:

amarantka czarnolica – L. (l.) larvata (Rüppell, 1840);
amarantka różowa – L. (l.) vinacea (Hartlaub, 1857);
amarantka lawendowa – L. (l.) nigricollis von Heuglin, 1863.

Filogeneza

Amarantka czarnolica prawdopodobnie jest siostrzanym gatunkiem wobec amarantki czarnobrzuchej (L. rara). Takie wnioski wyciągnięto na podstawie trzech badań filogenetycznych, które zastosowały różne metody. Pierwsze badanie (2003) obejmowało sekwencje mtDNA 9 z 10 gatunków Lagonosticta. Drugie badanie (2016) uwzględniało 7 gatunków Lagonosticta i zastosowało metodę dRADseq (double digest Restriction-site Associated DNA sequencing) do zsekwencjonowania fragmentów DNA genomowego (gDNA), oprócz analizy sekwencji mtDNA. Trzecie badanie (2020) przeprowadziło analizy filogenetyczne na podstawie dwóch zestawów danych: sekwencji mitochondrialnych genów cytochromu b i ND2 oraz pięciu sekwencji nDNA (DNA jądrowego). Skonstruowano dwa drzewa filogenetyczne: jedno na podstawie wszystkich uzyskanych sekwencji (uwzględniające 5 z 10 gatunków Lagonosticta) oraz drugie na podstawie tylko sekwencji ND2 (uwzględniające wszystkie gatunki Lagonosticta). Inna pozycja amarantki czarnolicej została przedstawiona w drzewie filogenetycznym stworzonym przez Somerton et al. (2004), gdzie stanowiła klad bazalny dla kladu obejmującego 5 gatunków Lagonosticta, będąc siostrzanym do kladu złożonego z pozostałych trzech badanych gatunków. Wyniki uzyskane przez Klein i Payne’a (1998) również wskazywały na amarantkę czarnolicą jako klad bazalny dla pozostałych 5 wybranych gatunków, choć brakowało wielu danych potrzebnych do ustalenia czasu ewolucji (reprezentowanego na drzewie jako odpowiednia długość gałęzi).

Poniżej przedstawiono fragment drzewa filogenetycznego Lagonosticta według Olsson i Alström (2020):

Fragment drzewa filogenetycznego według Somerton et al. (2004):

Moment oddzielenia się linii rozwojowych ustalony w badaniu z 2020 roku jest nieco wcześniejszy według drzewa filogenetycznego opartego na analizie wyłącznie sekwencji ND2 – jest to nieznacznie wcześniej niż 3,5 mln lat temu w porównaniu do nieco później niż 3 mln lat w przypadku analizy wszystkich wspomnianych sekwencji mtDNA i nDNA.

Prawdopodobnie wdówka uboga (Vidua larvaticola) jest pasożytem lęgowym amarantek skalnych (L. virata), a niektóre populacje wcześniej miały amarantki czarnolice jako głównych gospodarzy gatunku. Choć nie znaleziono gniazd amarantek skalnych z jajami lub młodymi wdówek ubogich, wiadomo, że te w swoje pieśni wplatają wszystkie głosy samców L. virata, a wdówki ubogie uczą się pieśni właściwych gatunkowi swoich przybranych rodziców.

Epitet gatunkowy larvata pochodzi z łaciny od słowa larva – „maska” i oznacza „zamaskowana”, „maskowa”.

Morfologia

Długość ciała amarantek czarnolicych wynosi od 10 do 11 cm. Masa ciała przedstawicieli poszczególnych podgatunków wynosi: L. l. larvata (n=17) – 8–12,4 g, L. l. vinacea (n=17) – 11,7–13,6 g, L. l. nigricollis (n=7) – 8–11 g. Dalszy opis dotyczy ptaków podgatunku nominatywnego, chyba że zaznaczone jest inaczej.

U samców czoło i ciemię mają barwę brązowoszary. Przez pierś i kark przebiega słabo zaznaczona czerwonawa obroża. Wierzch ciała jest ciemny, łupkowoszary, w znoszonym upierzeniu brązowy. Kuper i ogon mają intensywnie czerwoną barwę. Wewnętrzne chorągiewki zewnętrznych sterówek są czarniawe. Skrzydła są brązowe. Przód głowy i gardło są czarne. Górna część piersi jest winnobrązowa, a dolna ciemnoszara. Na boku piersi znajdują się niewielkie białe plamki. Brzuch oraz pokrywy podogonowe są czarne. Tęczówka ma barwę od brązowej do czerwonej. Obrączka oczna jest jasnoniebieska. Dziób jest od niebieskoszarego do łupkowego, a nogi od szaroróżowych do łupkowych. U samic wierzch głowy i grzbiet są ciemne, szarobrązowe. Policzki oraz kantarek są ciemnoszare, a gardło – płowoszare. Na piersi występuje różowy nalot, który przechodzi w bardziej szary ku bokom ciała oraz w bardziej płowy ku brzuchowi. Pokrywy podogonowe mają kolor od płowoszarego do łupkowego.

Zasięg występowania

Zasięg występowania amarantki czarnolicej obejmuje obszar na południe od Sahelu, znajdujący się w obrębie biomu „Sudan–Guinea Savanna”.

Najbardziej wysunięty na wschód obszar występowania podgatunku nominatywnego znajduje się we wschodnim Sudanie, wschodnim Sudanie Południowym oraz zachodniej Etiopii. Współwystępują tam amarantki lawendowe (L. (l.) nigricollis) na zachód od wzgórz Boma (południowo-wschodni Sudan Południowy). Amarantki czarnolice nie występują w Erytrei; ich najdalej na północ obserwowane osobniki w Etiopii znajdowały się 13 km od granicy z Erytreą.

Amarantki lawendowe zamieszkują obszar od południowego Mali na wschód po południowo-zachodni Sudan oraz zachodni i południowy Sudan Południowy, północno-wschodnią Demokratyczną Republikę Konga oraz zachodnią i północną Ugandę. Zasięg ich występowania styka się z zasięgiem amarantek różowych w okolicach Bamako.

Najbardziej wysunięty na zachód obszar występowania amarantek różowych (L. (l.) vinacea) sięga od Senegalu, Gambii i Gwinei-Bissau na wschód po północną Gwinei oraz zachodnie Mali (do gór Manding).

Ekologia i zachowanie

Amarantki czarnolice zasiedlają trawiaste tereny z drzewami, w tym sawanny oraz obszary porośnięte trawami Hyparrhenia i zadrzewieniami migdałeczników (Terminalia) oraz Combretum (trudziczkowate), z którymi są szczególnie związane. Spotykane są również w skupiskach rafii (Raphia), zaroślach bambusowych, zakrzewieniach u podnóży skalnych wychodni oraz wśród wysokich traw. Amarantki czarnolice preferują gęściej zadrzewione tereny niż inne przedstawiciele rodzaju Lagonosticta. Wolą mniej pustynne tereny niż amarantki skalne (L. virata), z którymi jednak współwystępują w Senegalu. W Etiopii stwierdzano amarantki czarnolice na wysokości od 750 do 1520 m n.p.m. (według innego źródła, w północno-wschodniej Afryce występują do 1700 m n.p.m.), natomiast w Ugandzie – od 700 do 1200 m n.p.m.

Amarantki czarnolice obserwuje się rzadziej pojedynczo niż inne astryldy. Częściej przebywają w parach lub grupach rodzinnych. Dołączają także do innych astryldów, zwłaszcza amarantek czerwonodziobych (L. senegala) oraz motylików sawannowych (Uraeginthus angolensis). Ich pożywieniem są niewielkie nasiona o średnicy 1–2 mm oraz termity (Isoptera).

Lęgi

Lęgi amarantek czarnolicych stwierdzano w styczniu na Wybrzeżu Kości Słoniowej, w lipcu w Togo, od lipca do października w północnej Nigerii, po końcu lipca w Demokratycznej Republice Konga, w listopadzie w Etiopii (przynajmniej do 2010 roku jedyna obserwacja lęgów w tym kraju) oraz w czerwcu w Ugandzie. Gniazdo ma formę kulistej struktury zbudowanej z delikatnych traw, a wyściółkę stanowią miękkie łodygi traw, wiechy oraz pióra. Gniazda są umieszczone w wysokiej trawie lub w krzewach, do 1 m nad ziemią. Czasami amarantki czarnolice korzystają z starych gniazd wikłaczowatych. W zniesieniu znajduje się 3 lub 4 jaja. Wysiadywanie trwa od 11 do 12 dni. Pisklęta, przynajmniej u amarantek różowych i lawendowych, wylęgają się z jasnobrązową skórą i rzadkim białym puchem. Wnętrze ich dzioba ma kolorowy wzór: żółte podniebienie z pięcioma czarnymi kropkami, język jasnoróżowy z dwoma białymi kropkami, a wewnętrzna część żuchwy jasnoróżowa z półksiężycowatą czarną plamą pod językiem. U nasady górnej szczęki i żuchwy znajdują się dwie białe brodawki (u podstawy niebieskie), a w kącikach dzioba pomiędzy nimi po jednej fioletowoniebieskiej brodawce. Młode stają się w pełni opierzone po 17–19 dniach życia i są karmione przez rodziców przez następne 8–14 dni.

Status i zagrożenia

IUCN uznaje amarantkę czarnolicą za gatunek najmniejszej troski od 2016 roku (stan na 2020). BirdLife International ocenia trend liczebności populacji jako najprawdopodobniej stabilny, również w przypadku klasyfikowanych osobno podgatunków.