Amalekici to koczownicze plemię semickie, znane z opisów w Biblii. Tradycja wskazuje, że ich przodkiem był Amalek, wnuk Ezawa. Plemię to osiedliło się w północnej części Półwyspu Synaj oraz w Negeb na południu Kanaanu. Amalekici niespodziewanie zaatakowali Izraelitów w trakcie ich wędrówki z Egiptu do Ziemi Obiecanej. Przez następne stulecia prowadzili z nimi walki, aż do całkowitego zniszczenia lub rozproszenia wśród innych plemion. W literaturze rabinicznej Amalekici symbolizują narody wrogie Żydom.
Rodowód i miejsce zamieszkania
Rodowód Amalekitów tradycyjnie odnosi się do Amaleka, syna Elizafa i Timny, wnuka Ezawa. Księga Rodzaju wspomina jednak o ziemi Amalekitów jeszcze przed narodzinami Ezawa, opisując wojnę króla Elamu, Kedorlaomera, z miastami Pentapolis. Tłumaczenia polskich wersji Biblii różnią się w kontekście wersetu Rdz 14,7 – niektóre mówią o „pobiciu Amalekitów na całej ich ziemi”, inne o „zniszczeniu całego kraju Amalekitów”. To niekoniecznie sugeruje, że Amalekici byli ówczesnymi mieszkańcami tego obszaru. Na wcześniejsze pochodzenie Amalekitów może wskazywać proroctwo Baalama, które określa ich jako „pierwszy z narodów”. Encyklopedia kościelna zauważa również brak wyraźnych powiązań między Amalekitami a Edomitami. Protoplasta Amalekitów nie został wymieniony w rozdziale 10 Księgi Rodzaju wśród potomków Noego. Józef Flawiusz sugeruje, że imię krainy amalekickiej pochodzi od Amaleka, który osiedlił się w Gobolitis.
Izraelici spotkali Amalekitów w Refidim, w pobliżu góry Synaj. Księga Rodzaju wskazuje również na ich miejsce zamieszkania w południowym Kanaan, co sugeruje, że Amalekici kontrolowali półwysep Synaj, przynajmniej w jego północnej części. Ziemią Kanaanu zamieszkiwaną przez Amalekitów wydaje się być Negeb. 1 Księga Samuela 15,7 mówi o „pobiciu Amalekitów” od Chawila do Szur. Jeśli Chawila jest miejscem wymienionym w biblijnym opisie Edenu (Rdz 2,11), sugeruje to, że Amalekici zamieszkiwali ziemie na wschód od Kanaanu, niezwiązane z Edomem. Julius Wellhausen proponuje raczej nazwę Telam (miejscowość w Judzie), obecna w 1 Sm 27,8. Sędziów 12,15 również wspomina o istnieniu góry (lub pogórza) Amalekitów w środkowym Kanaanie, na terytorium pokolenia Efraima. Według Józefa Flawiusza Amalekici zamieszkiwali Gobolitis i Petrę, jednak Flawiusz określał kraj Amalekitów jako część Edomu, co jest podważane przez Encyklopedię kościelną.
Walki Amalekitów z Izraelitami
Biblia dokumentuje kilka konfliktów zbrojnych pomiędzy Amalekitami a Izraelitami na przestrzeni wieków.
Walki podczas Exodusu
Pierwszy zarejestrowany konflikt pomiędzy Amalekitami a Izraelitami miał miejsce podczas ich wyjścia z Egiptu. Amalekici zaatakowali tylne szeregi zmęczonych Izraelitów. W bitwie, dowodzonej przez Jozuego, wojska izraelskie pokonały Amalekitów dzięki modlitwie Mojżesza. Jahwe zapowiedział zagładę Amalekitów i nakazał Izraelitom ich wytępienie, gdy ci zaznają pokoju od swoich wrogów.
Za drugim razem Izraelici doznali klęski z rąk Amalekitów, co wynikało z ich nieposłuszeństwa wobec Jahwe i Mojżesza. Obawiali się ludów Kanaanu i planowali powrót do Egiptu, za co Jahwe zesłał na nich zarazę. Po zrozumieniu swojego błędu, postanowili natychmiast wkroczyć do Ziemi Obiecanej, ignorując fakt, że Bóg przeznaczył to pokolenie na śmierć na pustyni, a do Kanaanu miały wkroczyć dopiero ich potomkowie. Ich samowolna wyprawa, w której nie brał udziału Mojżesz, ani nie zabrano Arki Przymierza, zakończyła się dotkliwą porażką pod Chorma.
Okres sędziów
Amalekici dwukrotnie toczyli wojny z Izraelem w czasie sędziów. Po raz pierwszy sprzymierzyli się z Ammonitami oraz królem Moabu, Eglonem, nad którym Izrael był zależny przez 18 lat. Został on pokonany przez sędziego Ehuda. Po raz drugi, w koalicji z Midianitami i nieznanym ludem ze Wschodu, przeprowadzili liczne napady rabunkowe na Izrael, odbierając mieszkańcom środki do życia. Ostatecznie zostali pokonani w cudowny sposób przez Gedeona.
Wojna króla Saula
W czasach króla Saula Jahwe wezwał Izraelitów do wypełnienia zobowiązania dotyczącego wytępienia Amalekitów. Mieli nie oszczędzać nikogo, a także zabić wszystkie ich zwierzęta. Saul zaatakował stolicę Amalekitów i zabił jej mieszkańców, jednak oszczędził najcenniejsze zwierzęta oraz króla Agaga. Z powodu tego nieposłuszeństwa Jahwe postanowił odebrać Saulowi tron, co przewidział prorok Samuel. Samuel sam zabił Agaga, ćwiartując go na kawałki.
Walki Dawida
Dawid walczył z Amalekitami podczas swojej pozornej służby dla króla Gat, Akisza. Dawid atakował Amalekitów, nie pozostawiając nikogo przy życiu, by nie ujawniono, że prowadził walki z nimi, a nie z Judejczykami, jak informował Akisza.
W tym czasie Amalekici napadli na Siklag, gdzie mieszkał Dawid i jego zwolennicy, złupili i podpalili miasto oraz wzięli do niewoli pozostawione kobiety, w tym dwie żony Dawida (Dawid i jego lud wracali z obozu Filistynów, którzy toczyli wojnę z Izraelem). Dawid był załamany, a jego lud chciał go ukamienować, jednak otrzymał od Jahwe zapewnienie, że dogoni napastników. Wraz z sześciuset ludźmi wyruszył w pościg, jednak dwustu zrezygnowało z powodu zmęczenia. Pozostali skorzystali z pomocy egipskiego niewolnika Amalekity, odnaleźli oboz wrogów i zaskoczyli ich. Udało się uciec tylko czterystu młodzieńcom. Dawid odzyskał wszystkich jeńców oraz zdobył ogromne łupy, z których część wysłał do mieszkańców Judy, a część równo podzielił pomiędzy swoich zwolenników, w tym tych, którzy odłączyli się od niego.
Czasy króla Ezechiasza
Za rządów króla Ezechiasza pięciuset ludzi z pokolenia Symeona wytępiło pozostałych Amalekitów, którzy w tym czasie mieszkali w górach Seir.
Inne odniesienia biblijne
Prorok Balaam nazywa Amalekitów „pierwszym z narodów”, przewidując ich zagładę.
Rozdział 5 Księgi Sędziów zawiera pieśń prorokini Debory. W wersie 5,14 tekstu masoreckiego mówi się o „wyjściu korzenia Efraima przeciwko Amalekowi”, jednak Septuaginta zamiast „Amalek” używa słowa „dolina” (hebr. „emek”), co powtarza większość polskich przekładów (za wyjątkiem Biblii gdańskiej).
Amalekitą był człowiek, który poinformował Dawida o śmierci Saula i Jonatana, przynosząc królewski diadem i naramiennik. Twierdził, że dobił rannego króla (choć według relacji 1 Księgi Samuela, Saul popełnił samobójstwo). Dawid zabił go za zabójstwo pomazańca Pańskiego.
Amalekici są wymieniani wśród narodów podbitych przez króla Dawida.
Haman, jeden z bohaterów Księgi Estery, planujący zagładę Żydów, nazywany jest Agagitą, co wskazuje na jakiś związek z zabitym przez Samuela królem amalekickim Agagiem.
Psalm 83 w wersecie 8 wymienia Amaleka wśród narodów, które zawarły przymierze przeciwko Izraelowi.
Obraz Amalekitów w źródłach pozabiblijnych
Judaizm
W literaturze rabinicznej Amalekici stali się archetypem narodu wrogiego Żydom. W tanaickich hagadach z pierwszego wieku Amalek, obok Edomu, był jednym z określeń Rzymu. Po II wojnie światowej termin Amalek zaczęto odnosić do Hitlera. Obecnie niektórzy rabini utożsamiają Amalekitów z Palestyńczykami lub ogólnie z Arabami, uważając, że biblijny nakaz wytępienia Amalekitów dotyczy także ich.
Baal Szem Tow używał nazwy Amalek, aby opisać siłę wzbudzającą w człowieku wątpliwości co do słuszności postępowania Boga.
Trzy z 613 przykazań uznawanych przez ortodoksyjny judaizm odnoszą się do Amalekitów:
- dwa nakazy – zniszczenia Amalekitów oraz pamiętania o ich potwornych czynach (nr 188. i 189. według klasyfikacji Rambama);
- jeden zakaz – zakaz zapomnienia o czynach Amalekitów (nr 59.).
Józef Flawiusz
Zgodnie z żydowskim historykiem Józefem Flawiuszem, Amalekici byli najbardziej wojowniczym z ludów zamieszkujących Półwysep Synaj. Twierdzili, że rozesłali posłów do innych ludów, wzywając je do walki z Hebrajczykami, aby zniszczyć w zarodku poważne zagrożenie. Atak dobrze przygotowanych Amalekitów zaskoczył Izraelitów, jednak Mojżesz wzywał ich do zaufania Bogu. Hebrajczycy jednak uznali, że wynik bitwy był efektem ich własnego bohaterstwa, co doprowadziło do pychy. Zdaniem Józefa, Hebrajczycy nie ponieśli strat w bitwie pod Refidim, podczas gdy Amalekici stracili wielu wojowników. Uważał również, że po zwycięskiej wojnie z Edomitami Amazjasz rozpoczął kult bożków pokonanych Amalekitów.
Literatura arabska
W literaturze arabskiej istnieje wiele opowieści o Amalekitach, którym przypisywano władzę nad Arabią oraz okolicznymi krajami, w tym Egiptem. Theodor Nöldeke wykazał ich całkowicie fikcyjny charakter. Arabskie podania wywodziły pochodzenie Amalekitów od Chama, sugerując ich pokrewieństwo z Kananejczykami.
Na podstawie arabskich relacji o inwazji Amalekitów na Egipt, Immanuił Wielikowskij utożsamiał Amalekitów z Hyksosami.
Amalekici według współczesnej krytyki biblijnej
Współcześni krytycy biblijni sugerują, że rodowód Amaleka miał na celu wyjaśnienie związku między Amalekitami a Edomitami, jednocześnie wskazując na niższość tego pierwszego plemienia (jako wywodzącego się od nałożnicy Timny). Fragmenty Księgi Sędziów, które mówią o udziale Amalekitów w wyprawie Midianitów, są uważane za glosy. Egipskie, asyryjskie i babilońskie źródła nie wspominają o Amalekitach, dlatego Hugo Winckler uznał ich za lud mityczny, co jednak jest poglądem odosobnionym.
Hansa-Christopha Schmitta uważa, że biblijny opis bitwy pod Refidim nie odnosi się do żadnego znanego wydarzenia z wczesnej historii Izraela. Tekst ten, autorstwa redaktora deuteronomistycznego, pochodzi z okresu wygnania i ma charakter pouczający, sugerując, że Izrael nie może polegać na sile militarnej, a jedynie na Bożej mocy, okazywanej poprzez modlitwę. Volkmara Fritza sformułowany zgodnie z ideologią świętej wojny werset Wj 17,16 może mieć wcześniejsze pochodzenie niż sam opis bitwy.
Walter Dietrich zauważa, że opis wojny z Amalekitami w 1 Sm 15 nie jest opisem historycznym, lecz teologicznym, powstałym w czasach, gdy Amalekici już nie istnieli jako lud. W kontekście Wj 17,8-16 Amalekici jawią się jako wrogowie, którzy fundamentalnie zagrażali egzystencji Izraela na pustyni. Dla autora tekstu stają się uosobieniem sił przeciwnych Izraelowi, zagrażającej mocy zła, którą należy bezwzględnie zniszczyć. W przeciwieństwie do tego, opis 1 Sm 30 ma charakter świecki i przedstawia walkę z Amalekitami jako konsekwencję rabunkowego najazdu.
Volkmara Fritza zauważa, że biblijny negatywny stosunek do Amalekitów opiera się na doświadczeniach z okresu królestwa. Hansa Andreasa Tannera sugeruje, że w okresie przedpaństwowym Amalekici byli wrogiem, z którym plemię Judy wielokrotnie toczyło walki o pastwiska i źródła u swoich południowych granic. Na podstawie tych wspomnień, w czasach, gdy Amalekici już nie istnieli, stali się oni symbolem wrogości wobec Izraela.
