Amadeo Bordiga (ur. 13 czerwca 1889 w Ercolano, w prowincji Neapol, zm. 23 lipca 1970 w Formii) był włoskim marksistą, teoretykiem lewicowego komunizmu oraz założycielem Komunistycznej Partii Włoch, której był sekretarzem generalnym w latach 1921–1924. Był również jednym z liderów Międzynarodówki Komunistycznej oraz po II wojnie światowej kluczową postacią Międzynarodowej Partii Komunistycznej.
Życiorys
Dzieciństwo i młodość
Bordiga przyszedł na świat w Ercolano, w regionie Neapolu. Jego ojciec, Oreste, pochodził z Piemontu i był uznawanym specjalistą w dziedzinie nauk rolniczych, cieszącym się autorytetem w kwestiach dotyczących rolnictwa w południowych Włoszech. Jego wuj, Giovanni, był matematykiem i ekspertem w geometrii rzutowej, a także wykładowcą na Uniwersytecie w Padwie oraz radykałem z czasów zjednoczenia Włoch.
Matka, Zaira z domu Amadei, wywodziła się z renomowanej florenckiej rodziny, a jej ojciec był spiskowcem z czasów Risorgimento. Takie otoczenie rodzinne miało istotny wpływ na rozwój młodego rewolucjonisty, który zrozumiał, jak „łączyć naukę ze sztuką”, co podkreślił w 1960 roku w kontekście całego ruchu rewolucyjnego. Bordiga ukończył studia inżynierskie na Politechnice w Neapolu w 1912 roku. Już w liceum zetknął się z ruchem socjalistycznym dzięki swojemu nauczycielowi fizyki, Calviego, a w 1910 roku przystąpił do Włoskiej Partii Socjalistycznej (PSI).
Włoska Partia Socjalistyczna
Wraz z innymi radykalnymi socjalistami sprzeciwiał się włoskiej wojnie kolonialnej w Libii. W kwietniu 1912 roku założył „Koło Karola Marksa”, grupę wyodrębnioną z neapolitańskiej sekcji PSI. Dzięki jego wpływowi, sekcja ta stała się fundamentem bojowego nurtu, który zyskiwał na znaczeniu na lokalnych zjazdach Młodzieżówki Socjalistycznej oraz krajowych kongresach Partii. W tym czasie zdobył doświadczenie w walce robotniczej, osiedlając się w jednym z najbardziej rozwiniętych obszarów przemysłowych na wschód od Neapolu.
Bordiga odrzucał pedagogiczne podejście do polityki, co stało się jednym z głównych tematów jego działalności w tych latach. Zdecydowanie sprzeciwiał się demokracji przedstawicielskiej, którą postrzegał jako przejaw burżuazyjnego elektoralizmu, twierdząc: „Zatem, jeśli istnieje całkowita negacja teorii działania demokratycznego, należy jej szukać w socjalizmie” (Il Socialista, 1914). Odrzucił swobodę działania grupy parlamentarnej PSI, żądając jej poddania centralnej kontroli. Tak jak wielu socjalistów z krajów śródziemnomorskich, był także przeciwnikiem wolnomularstwa.
Po wybuchu I wojny światowej w 1914 roku wyróżnił się swoją kampanią antymilitarystyczną. W 1915 roku, po przystąpieniu Włoch do wojny, został powołany do wojska, co uniemożliwiło mu dalszą działalność antywojenną. Po zwolnieniu ze służby z powodu poważnej krótkowzroczności, wznowił działalność polityczną w partii, przedstawiając w 1917 roku wniosek przeciwko niejednoznacznemu hasłu „ani poparcia, ani sabotażu” wobec wojny. Wynik głosowania, który zaskoczył liderów partii (14 000 głosów za wnioskiem i 17 000 przeciwko), doprowadził do powołania w sierpniu 1917 roku Bezkompromisowej Frakcji Rewolucyjnej.
Komunistyczna Partia Włoch
Po rewolucji październikowej, Bordiga włączył się w międzynarodowy ruch komunistyczny, tworząc Frakcję Komunistyczną-Abstencjonistyczną wewnątrz PSI, która sprzeciwiała się udziałowi w „burżuazyjnych wyborach”. Grupa ta, wraz z byłym ugrupowaniem L’Ordine Nuovo z Turynu, skupionym wokół Antonio Gramsciego, stała się rdzeniem Komunistycznej Partii Włoch (PCd’I), założonej w Livorno w styczniu 1921 roku. Powstała ona po długim wewnętrznym konflikcie w PSI, który w 1919 roku przegłosował afiliację z Kominternem, ale nie pozbył się swojego reformistycznego skrzydła. W czasie konfliktu Bordiga uczestniczył w drugim kongresie Kominternu w 1920 roku, gdzie dodał dwa punkty do 19 warunków członkostwa zaproponowanych przez Włodzimierza Lenina. 21. warunek, który Bordiga forsował, czynił wszystkie decyzje Międzynarodówki wiążącymi dla wszystkich partii komunistycznych, co oznaczało, że mimo swoich przekonań, partia miała działać w parlamencie. Według Bordigi, jedność działalności komunistycznej była istotniejsza od kwestii taktycznych, mimo że został skrytykowany przez Lenina w broszurze „Dziecięca choroba »lewicowości« w komunizmie”.
Bordiga postrzegał partię jako „społeczny mózg” klasy robotniczej, której zadaniem nie było zdobywanie poparcia większości, lecz przygotowanie do zbrojnego powstania, w trakcie którego partia przejęłaby władzę i wykorzystała ją do zniesienia kapitalizmu oraz narzucenia społeczeństwa komunistycznego siłą. Uważał dyktaturę proletariatu za dyktaturę partii, argumentując, że ustanowienie jej własnej dyktatury powinno być natychmiastowym celem. Bordiga sprzeciwiał się antyfaszyzmowi rozumianemu jako sojusz wszystkich przeciwników faszyzmu, twierdząc, że wszystkie burżuazyjne ugrupowania, od socjaldemokratów po faszystów, powinny być zwalczane równocześnie.
Większość członków PCd’I podzielała jego stanowisko, lecz doprowadziło to do konfliktu w Kominternie, który w 1921 roku przyjął nową taktykę „zjednoczonego frontu” z partiami socjaldemokratycznymi, mającą na celu walkę o reformy, a nawet utworzenie wspólnego „rządu robotniczego”. Bordiga uznał to za regres do nieudanych taktyk przedwojennych socjaldemokratów, które doprowadziły je do reformizmu.
Z powodu dyscypliny, Bordiga i jego zwolennicy, znani jako „włoska lewica komunistyczna”, zaakceptowali decyzje Kominternu, ale ich sytuacja stawała się coraz trudniejsza. Kiedy Bordiga został w 1923 roku aresztowany przez nowy rząd Benito Mussoliniego na fałszywych zarzutach, musiał zrezygnować z członkostwa w Komitecie Centralnym PCd’I. Po uniewinnieniu w kolejnym roku postanowił nie odzyskiwać swojego stanowiska, co oznaczało, że stał się opozycjonistą. W 1924 roku lewica utraciła kontrolę nad PCd’I na rzecz pro-moskiewskiej grupy, której lider, Gramsci, został nowym sekretarzem generalnym partii w czerwcu. Na trzecim kongresie PCd’I, który odbył się na wygnaniu w Lyonie w styczniu 1926 roku, manewr pro-moskiewskiej grupy został zakończony; niewielu członków lewicy dotarło na kongres, co skutkowało odrzuceniem „tez” Bordigi i przyjęciem tezy stalinowskiej mniejszości.
Ostatni raz wziął udział w zebraniu Komitetu Wykonawczego Kominternu w 1926 roku, kiedy to stanął w obliczu Józefa Stalina. Podczas swojej ostatecznej konfrontacji w Moskwie, zaproponował, aby wszystkie partie komunistyczne wspólnie rządziły Związkiem Radzieckim, by ukazać ponadnarodowy charakter ruchu robotniczego. Propozycja ta spotkała się z chłodnym przyjęciem ze strony Stalina i jego zwolenników. Bordiga oskarżył Stalina o zdradę rewolucji, nazywając go „grabarzem rewolucji”.
Aresztowanie
W grudniu 1926 roku Bordiga został ponownie aresztowany przez faszystowskie władze i osadzony w więzieniu na Ustice, włoskiej wyspie na Morzu Tyrreńskim. Tam spotkał się z Gramscim, z którym odnowił przyjaźń i współpracę, mimo różnic politycznych. Bordiga był zaniepokojony złym stanem zdrowia Gramsciego, jednak nie udało mu się zrealizować planu ucieczki Gramsciego z wyspy. W 1928 roku Bordigę przeniesiono na wyspę Ponza, gdzie zbudował kilka domów, powracając w 1929 roku, aby je ukończyć po swoim areszcie.
Opozycja
Po zwolnieniu Bordiga nie wznowił działalności w Partii Komunistycznej i został wydalony w marcu 1930 roku pod zarzutem „popierania, obrony i aprobaty stanowisk opozycji trockistowskiej” oraz zakłócania pracy partii. Po jego wydaleniu, Bordiga wycofał się z działalności politycznej aż do 1943 roku, skupiając się na pracy inżyniera. W tym czasie unikał komentowania spraw politycznych, nawet w rozmowach z zaufanymi przyjaciółmi. Wiele z jego dawnych zwolenników w PCd’I udało się na wygnanie, tworząc tendencję polityczną nazywaną często „włoską lewicą komunistyczną”. W 1928 roku członkowie lewicy na wygnaniu w Francji i Belgii stworzyli „Frakcję Lewicową Komunistycznej Partii Włoch”, która w 1935 roku przekształciła się w „Włoską Frakcję Lewicy Komunistycznej”. Ta zmiana nazwy odzwierciedlała przekonanie lewicy włoskiej, że PCd’I i inne partie komunistyczne stały się „kontrrewolucyjne”. „Bordigści”, jak ich nazywano, z własną teorią partii oraz sprzeciwem wobec wszelkiej formy „frontyzmu”, utrzymywali, że program był wszystkim, a liczby nie miały znaczenia. Bordiga jeszcze raz współpracował z wieloma z tych towarzyszy po II wojnie światowej.
Międzynarodowa Partia Komunistyczna
Po 1944 roku Bordiga wznowił działalność polityczną jako członek Frakcji Socjalistów i Komunistów skupionej w Neapolu. Jednak gdy ta grupa została rozwiązana i weszła w skład Komunistycznej Partii Internacjonalistycznej (PCInt), początkowo do niej nie przystąpił. Mimo to pisał anonimowo dla jej prasy, głównie dla Battaglia Comunista oraz Prometeo, w zgodzie ze swoją koncepcją, że dzieło rewolucyjne ma charakter zbiorowy oraz sprzeciwem wobec wszelkiej formy kultu jednostki. Bordiga dołączył do PCInt w 1949 roku. Wkrótce wewnątrz partii pojawił się konflikt między dwiema grupami, z których jedną prowadził Bordiga, a drugą Onorato Damen. Główne kwestie sporne obejmowały: charakterystykę imperializmu oraz walkę narodowowyzwoleńczą (Bordiga twierdził, że w niektórych „zacofanych” regionach świata komuniści powinni wspierać ruchy narodowowyzwoleńcze), kwestię związków zawodowych (według grupy Bordigi komuniści powinni zdobywać wpływy w związkach zawodowych, aby dotrzeć do klasy robotniczej) oraz relację między partią a klasą oraz naturę Związku Radzieckiego.
W 1951 roku doszło do rozłamu, a w 1952 roku Bordiga i jego zwolennicy utworzyli Międzynarodową Partię Komunistyczną, publikującą Il Programma Comunista. Bordiga całkowicie poświęcił się Partii i pozostał w niej do swojej śmierci w 1970 roku.
Poglądy
Stalinizm
Bordiga był zdecydowanym przeciwnikiem stalinizmu, który jego zdaniem stanowił kontrrewolucję, prowadzącą partie komunistyczne do oportunizmu oraz reformizmu socjaldemokracji, a także do porzucenia idei światowej rewolucji proletariackiej. Uważał teorię „socjalizmu w jednym kraju” za niemarksistowską i zdradę proletariackiego internacjonalizmu. Jego zdaniem w ZSRR nie było socjalizmu, a w różnych okresach miał różne poglądy na temat społeczeństwa, raz uznając je za kapitalistyczne, innym razem twierdząc, że nie jest, ale wykazuje tendencję w stronę kapitalizmu. Według Bordigi, Stalin oraz później Mao Zedong, Hồ Chí Minh, Che Guevara i inni byli „wielkimi romantycznymi rewolucjonistami” w XIX-wiecznym znaczeniu, czyli rewolucjonistami burżuazyjnymi. Uważał, że stalinowskie reżimy, które pojawiły się po 1945 roku, kończyły rewolucję burżuazyjną poprzez swoją politykę agrarną i rozwój sił wytwórczych.
Demokracja
Bordiga z dumą nazywał siebie „antydemokratą” i uważał, że jego poglądy były zbieżne z poglądami Marksa i Engelsa. Postrzegał faszyzm oraz stalinizm jako kulminację burżuazyjnej demokracji, przeciwstawiając je dyktaturze proletariatu. Nie krytykował jednak samej demokratycznej formy podejmowania decyzji (choć pod koniec życia doszedł do wniosku, że należałoby zlikwidować wszelkie mechanizmy demokratyczne w organizacji partyjnej), ale podnoszenie demokracji do rangi wyższej niż realna walka proletariatu, co sugerowało, że można by wywieść „wolę ludu” z liczenia głosów, uznając ją automatycznie za słuszną. Uważał, że opinia większości nie jest wystarczająca przy wyborze odpowiedniej drogi działania. W miejsce „centralizmu demokratycznego” proponował „centralizm organiczny”, w którym program komunistyczny miałby większe znaczenie niż wola większości. Perspektywa Bordigi podkreśla, że dla Marksa komunizm nie jest ideałem do osiągnięcia, lecz „realnym ruchem” wynikającym ze starego społeczeństwa, który ma zestaw programowych zadań.
Zjednoczony front
Bordiga stanowczo sprzeciwiał się zwrotowi w prawo, jakiego dokonał Komintern w 1921 roku; jako sekretarz generalny PCd’I odmówił wdrożenia strategii „zjednoczonego frontu” przyjętej przez Trzeci Kongres. Oznaczało to, że nie zgodził się na fuzję nowo powstałej Partii Komunistycznej, zdominowanej przez „bordigizm”, z lewym skrzydłem PSI, z którym właśnie zerwano. Bordiga miał inne spojrzenie na partię niż Komintern (choć do końca życia uważał się za „leninistę” i nigdy otwarcie nie skrytykował Lenina), który dostosowywał się do odpływu fali rewolucyjnej, co ogłosił w 1921 roku, w związku z angielsko-rosyjskim układem handlowym, powstaniem w Kronsztadzie, wdrożeniem NEP-u oraz porażką „akcji marcowej” w Niemczech. Według Bordigi strategia zachodnioeuropejskich Partii Komunistycznych w walce z tym „odpływem” poprzez wchłonięcie mas lewicowych socjaldemokratów była całkowitą kapitulacją wobec kontrrewolucji, która jego zdaniem nastała. To było sedno jego krytyki demokracji – w imię „zdobycia mas” Komintern wydawał się czynić wszelkiego rodzaju programowe ustępstwa na rzecz socjaldemokracji. Rolą partii w takim okresie miało być zachowanie programu i szerzenie propagandy tak długo, jak to możliwe, aż do nadejścia bardziej sprzyjających okoliczności, nie „rozcieńczając” go w pogoni za efemeryczną popularnością. Bordiga i jego zwolennicy, w przeciwieństwie do trockistów (dla których kluczowym momentem była przegrana Trockiego w walce o władzę w 1927 roku), uznali rok 1921 i przyjęcie tej polityki za punkt zwrotny w historii Międzynarodówki, od którego rozpoczęła się degeneracja ruchu komunistycznego.
Komunizm
Dla Bordigi obie fazy społeczeństwa komunistycznego (często rozróżniane na „socjalizm” i „komunizm”) charakteryzowały się brakiem pieniędzy i rynku, różniąc się tym, że w pierwszym stadium stosowano system racjonowania do alokacji dóbr, podczas gdy w pełnym komunizmie to rozwiązanie zostałoby porzucone na rzecz swobodnego dostępu. Ten pogląd odróżniał Bordigę od innych leninistów, którzy uważali, że pieniądze i inne kategorie wymiany przetrwałyby w „socjalizmie”. Według Bordigi żadne społeczeństwo, w którym pieniądze, sprzedaż i kupno przetrwałyby, nie mogło być uznane ani za socjalistyczne, ani za komunistyczne; te kategorie zniknęłyby już w momencie osiągnięcia stadium socjalistycznego, a nie dopiero w momencie osiągnięcia komunizmu.
Przypisy
Linki zewnętrzne
zbiór prac Amadeo Bordigi w języku angielskim na marxists.org
polskie tłumaczenia prac Amadeo Bordigi
polskie tłumaczenia dzieł Amadeo Bordigi na stronie „Stowarzyszenia Marksistów Polskich”
Włoska lewica komunistyczna – krótka internacjonalistyczna historia
zbiór tekstów włoskiej lewicy komunistycznej, w tym Amadeo Bordigi, w języku włoskim
Loren Goldner, Communism is the Material Human Community: Amadeo Bordiga Today
Earlene Craver The Third Generation: The Young Socialists in Italy, 1907-1915
