Alwernia

Alwernia to miasto położone w południowej Polsce, w województwie małopolskim, w powiecie chrzanowskim. Jest siedzibą władz gminy miejsko-wiejskiej o tej samej nazwie.

Zgodnie z danymi Głównego Urzędu Statystycznego na dzień 30 czerwca 2024 roku, w Alwerni mieszkało 3232 osób.

Położenie

Miasto usytuowane jest na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, wzdłuż rzeki Regulką. Gmina jest częścią miejskiego obszaru aglomeracji krakowskiej i przynależy do Jaworznicko-Chrzanowskiego Okręgu Przemysłowego.

Podział administracyjny

Stare Miasto;
Brzeziny;
Spalona;
os. Chemików;
os. Kamionki;
os. Kulawki.

Nazwa

Nazwa Alwerni pochodzi od góry La Verna (łac. Alvernia) w Toskanii, gdzie św. Franciszek z Asyżu otrzymał stygmaty w 1224 roku. W tym miejscu później powstała pustelnia franciszkanów.

Historia

Alwernia została założona przez Krzysztofa Korycińskiego, herbu Topór, kasztelana wojnickiego i właściciela Poręby Żegoty. Podczas pielgrzymki do Włoch odwiedził różne miejsca święte, w tym Asyż, skąd udał się do pustelni Alverno nad rzeką Arno w Toskanii. Zainspirowany podobieństwem do swoich dóbr, Koryciński wrócił do Poręby w 1616 roku i ofiarował bernardynom zalesioną górę Podskale. Na tym wzgórzu postanowił zbudować klasztor oraz kościół wzorowany na włoskiej pustelni. W realizacji tego przedsięwzięcia wspierali go Piotr z Poznania, znany jako Poznański, oraz Krzysztof Scipio del Campo. W tym samym roku powstał drewniany klasztor i kaplica, a dziewięć lat później zbudowano murowaną zakrystię. Akt erekcyjny został spisany 3 lutego 1627 roku. Wkrótce po tym wzniesiono drewniany kościół pod wezwaniem Stygmatów św. Franciszka, który istniał do 1661 roku. Budowę murowanego klasztoru rozpoczęto w 1625 roku, a pięć lat później, z inicjatywy Jana Stanisława Korycińskiego, zbudowano murowany kościół. Poświęcenie kościoła przez biskupa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego miało miejsce w 1660 roku, a konsekracja odbyła się 16 maja 1667 roku.

Klasztor w Alwerni posiada wiele zabytków, w tym obraz Ecce Homo, który umieszczono w kościele w 1686 roku, oraz kaplicę dobudowaną dla tego obrazu w latach 1703–1708.

Historia obrazu została szczegółowo opisana przez Stanisława Polaczka w Monografii Powiatu Chrzanowskiego.

Po wygaśnięciu rodu Korycińskich, Alwernia przeszła w ręce Schwarzenbergów-Czernych, a następnie w XVIII wieku została nabyta przez Szembeków, którzy byli właścicielami tych dóbr do początku XX wieku.

W pobliżu klasztoru rozwinęła się osada, która w 1776 roku uzyskała prawo do organizowania targów na mocy przywileju króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Przywilej ten uprawniał do organizowania 12 jarmarków rocznie, pod warunkiem, że w promieniu trzech mil nie odbywają się inne jarmarki. Targi początkowo odbywały się w pierwszy czwartek miesiąca, a później w każdą trzecią środę. Alwernia uzyskała prawa miejskie w 1790 roku, a w 1845 roku zaczęła posługiwać się pieczęcią miejską. W 1796 roku była wspomniana jako niewielki ośrodek kupiecko-administracyjny.

Odpusty w pierwszą niedzielę oktawy Bożego Ciała, znane jako tzw. Strzelanka, zyskały popularność nie tylko w okolicy, ale także w innych częściach Polski rozbiorowej.

Cytat z monografii Polaczka:

Monografia ta ukazuje profil zawodowy i społeczny Alwerni od XVIII do XX wieku:

6 maja 1862 roku otwarto w Alwerni szkołę pszczelarską z inicjatywy Feliksa Florkiewicza. W 1896 roku miasto straciło prawa miejskie, ale odzyskało je w 1903 roku, gdy austriackie władze wpisały Alwernię do rejestru miast.

W 1899 roku uruchomiono linię kolejową z Trzebini do Wadowic, która została zamknięta w 2002 roku. Po I wojnie światowej Alwernia została uznana za miejscowość uzdrowiskową. W 1933 roku po raz kolejny utraciła prawa miejskie. W 1941 roku Niemcy wysiedlili bernardynów z klasztoru, przekształcając go w więzienie oraz Feldgericht (sąd wojenny). Zakonnicy powrócili po II wojnie światowej. W klasztorze ukrywał się także Witold Pilecki, a w nocy z 3 na 4 listopada 1944 roku, grupa dywersyjna z Armii Ludowej przeprowadziła akcję zbrojną w Zakładach Chemicznych „Alwernia”.

Na przełomie lat 1923/1924 w Alwerni powstała prywatna fabryka chemiczna. Po II wojnie światowej została ona przejęta przez Skarb Państwa, a w 1978 roku przyjęła ostateczną nazwę Zakłady Chemiczne „Alwernia”. Po restrukturyzacji oraz inwestycjach w linię produkcyjną, zakład został usunięty z listy największych trucicieli w Polsce. W latach 1975–1998 Alwernia administracyjnie należała do województwa krakowskiego.

Pod koniec lat 70. XX wieku w Alwerni powstało osiedle bloków mieszkaniowych – os. Chemików, przeznaczone początkowo dla pracowników zakładów chemicznych. Alwernia ponownie uzyskała prawa miejskie w 1993 roku.

W 2004 roku w Alwerni kręcono zdjęcia do filmu „Alwernia” w reżyserii Konrada Szołajskiego, inspirowanego twórczością teatralną Andrzeja Grabowskiego i Mikołaja Grabowskiego.

W nocy z 6 na 7 marca 2011 roku w zespole klasztornym oo. Bernardynów wybuchł pożar, który zniszczył dach nad domem mieszkalnym zakonników oraz w znacznej części nad kościołem. Spłonęła mniejsza wieża, ale dzięki szybkiej interwencji strażaków ogień nie przedostał się do wnętrza klasztoru.

Demografia

Piramida wieku mieszkańców Alwerni w 2014 roku.

Gospodarka

W Alwerni znajdują się duże Zakłady Chemiczne „Alwernia” S.A. (działające od 1923/1924 roku), które produkują głównie związki fosforu i chromu. Miasto jest ośrodkiem przemysłowym, turystycznym oraz wypoczynkowym.

Transport

W pobliskim Grojcu (około 4 km na północ od Alwerni) znajduje się autostrada A4 (węzeł Rudno – możliwy wjazd i wyjazd w kierunku Krakowa oraz Katowic).

Przez miasto przebiega droga wojewódzka nr 780 łącząca Kraków z Chełmem Śląskim.

Dostępne są również prywatne połączenia autobusowe do Krakowa, Chrzanowa, Oświęcimia oraz Krzeszowic.

W Alwerni znajduje się przystanek osobowy PKP linii 103 relacji Trzebinia–Wadowice, który jest nieczynny od października 2002 roku.

Zabytki

W Alwerni znajdują się obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego, w tym:

zespół architektoniczno-przestrzenny miejscowości: kompleks klasztorny oraz układ przestrzenny wsi;
zespół klasztorny bernardynów: kościół pw. Stygmatów św. Franciszka, klasztor oraz ogrodzenie z bramą;
założenie klasztorne OO. Bernardynów: dom opata, stajnia-stodoła, stajnia-wozownia, studnia, altana, ogród oraz mur ogrodzeniowy;
kaplica św. Floriana z drzewostanem;
dom drewniany z 1823 roku, znajdujący się przy Rynku nr 15 (przeniesiony do Nadwiślańskiego Parku Etnograficznego);
dom drewniany z ogrodem z 1791 roku, Rynek 24.

Atrakcje turystyczne

najstarsze w Polsce Muzeum Pożarnictwa;
zalew Skowronek;
Strzelanka, odpust w pierwszą niedzielę oktawy Bożego Ciała.

Walory krajobrazowe Alwerni zostały docenione przez jej założyciela, który ulokował tu klasztor. O pięknie tego miejsca pisano już w przewodnikach z początku XIX wieku.

Prasa

„Ecce Homo” – miesięcznik wydawany przez parafialny oddział Akcji Katolickiej w Alwerni;
„Rynek Firm. Informator Alwernia” – informator gminy Alwernia;
„Alchemik. Miesięcznik Zakładów Chemicznych Alwernia” (archiwum).

Struktury wyznaniowe

Kościół rzymskokatolicki
Świadkowie Jehowy

Sport

Stadion MKS Alwernia.

Małopolski Wyścig Górski odbywał się w Alwerni w dniach 12 czerwca 2015 (start pierwszego etapu 53. Małopolskiego Wyścigu Górskiego), 10 czerwca 2016 (meta pierwszego etapu 54. Małopolskiego Wyścigu Górskiego) oraz 9 czerwca 2017 (start pierwszego etapu 55. Małopolskiego Wyścigu Górskiego).

Związani z Alwernią

Piotr z Alwerni – legat papieski w Polsce, mediator w wojnie polsko-krzyżackiej (1327–1332);
Andrzej Grabowski – polski aktor filmowy, teatralny, kabaretowy i telewizyjny, stand-uper oraz wokalista, honorowy obywatel miasta;
Mikołaj Grabowski – polski reżyser teatralny, dyrektor teatrów, aktor filmowy, teatralny i telewizyjny, pedagog oraz profesor sztuk teatralnych;
Wiesław Włodarski – założyciel i prezes Grupy FoodCare.

Miasta partnerskie

Évron, Francja;
Hoszcza, Ukraina.

Przypisy

Bibliografia

Rejestr zabytków nieruchomych woj. małopolskiego. Narodowy Instytut Dziedzictwa. [dostęp 2017-11-17]. (pol.).
Stanisław Polaczek: Powiat Chrzanowski w W. Ks. Krakowskiem. Monografia historyczno-geograficzna, Wydanie II rozszerzone. Wydane w Krakowie nakładem Wydziału Rady Powiatowej Chrzanowskiej w 1914 roku.
Józef Mączyński: Pamiątka z Krakowa: opis tego miasta i jego okolic, Band 3, Kraków 1845.