Aluwium
Aluwium (liczba mnoga: aluwia, od łacińskiego alluere – „obmywać, oblewać”) to osady, które powstają w wyniku akumulacji wody płynącej.
Aluwia są powszechnie obecne w dolinach rzecznych, a w przypadku osadów, które są deponowane bezpośrednio przez rzeki, używa się węższego terminu „osady fluwialne”. W wąskich dolinach górskich strumieni, osady aluwialne ograniczają się zazwyczaj tylko do obszaru w bezpośrednim sąsiedztwie koryta. Natomiast w szerokich dolinach dużych rzek tworzą rozległe, płaskie dno z terasami. Na tarasach zalewowych, gdzie wody płyną wolniej, gromadzi się materiał drobniejszy, zazwyczaj bogaty w substancje organiczne. Stąd wynika duża żyzność gleb aluwialnych, znanych jako mad.
Podłużne nasypy, które mają kilka metrów długości i są ułożone równolegle do kierunku prądu, to tzw. mielizny korytowe (znane również jako łachy). Przy niższym stanie wody mogą one stać się wyspami aluwialnymi. W rzekach meandrujących, mielizny oraz wały odsypowe (zwane odsypami meandrowymi) powstają na wewnętrznych stronach meandrów, gdzie prąd jest wolniejszy. U ujść rzek do szerszych dolin, gdzie prędkość wody spada, a nachylenie koryta maleje, dochodzi do intensywnej depozycji niesionego materiału, tworząc stożek napływowy. Połączone stożki u podnóża gór tworzą nasyp akumulacyjny, określany jako nasyp piedmontowy. W jeziorach lub morzach, do których uchodzą rzeki, na skutek spadku prędkości wody do zera może powstawać delta.
W piaszczystych osadach rzecznych można czasami zaobserwować ripplemarki – niewielkie fale piaskowe w formie grzbiecików i dolinek, które powstają wskutek działania prądów lub fal.
Aluwia składają się z różnorodnych materiałów, które są transportowane przez wodę. Obejmują one najdrobniejsze cząstki ilaste i pylaste, a także piaski, żwiry oraz głazy. Frakcja materiału, którą rzeka może transportować, zależy od energii płynącej wody (co jest związane z nachyleniem koryta oraz ilością wody). Transport ten odbywa się w postaci zawiesiny, unoszenia przerywanego lub wleczenia materiału po dnie. Maksymalna masa materiału, jaką rzeka jest w stanie transportować, nazywana jest zdolnością transportową rzeki, natomiast maksymalna wielkość okruchów skalnych, które może przenosić, określana jest jako wydolność rzeki. Im mniejsza średnica transportowanych ziaren, tym mniejsza prędkość wody, przy której następuje ich osadzanie.
W miarę spadku energii przepływu (np. w wyniku zmniejszenia nachylenia koryta), osadzają się najcięższe elementy osadu. Z tego powodu najgrubsze frakcje (żwiry i głazy) są zazwyczaj obecne tylko w górskich odcinkach rzek i strumieni, gdzie silne wezbrania oraz duże spadki hydrauliczne umożliwiają transport grubszego materiału. W dolnych odcinkach rzek o niewielkich nachyleniach koryta, w osadach aluwialnych dominują piaski, z jedynie niewielką domieszką grubszego materiału, który jest transportowany podczas okresowych powodzi. W rzekach z długim dolnym odcinkiem do ujścia transportowany jest głównie najdrobniejszy materiał.
Ilość materiału, który rzeki mogą transportować, jest ogromna. Szacuje się, że w przypadku rzeki Missisipi rocznie transportowane jest 406 milionów ton osadu, natomiast w przypadku Rzeki Żółtej – 796 milionów ton rocznie. W związku z tym niektóre formy akumulacji rzecznej osiągają znaczne rozmiary (na przykład delta Nilu).
Oprócz materiału okruchowego, rzeki mogą transportować (a następnie osadzać) także materiał pochodzenia organicznego.
Zmiany prędkości przepływu wody prowadzą do sortowania niesionego materiału, co może skutkować gromadzeniem minerałów o większej masie właściwej. Dotyczy to zwłaszcza złota rodzimego, kasyterytu i platyny rodzimej. Takie nagromadzenia określane są jako złoża aluwialne.
Zobacz też
ławica (geomorfologia)
Przypisy
Bibliografia
- Gradziński R., Kostecka A., Radomski A. i Unrug R. Zarys sedymentologii. Wydawnictwa Geologiczne. Warszawa, 1986. ISBN 83-220-0275-0
- W. Jaroszewski, L. Marks, A. Radomski, Słownik geologii dynamicznej. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1985.
- Książkiewicz M.: Geologia dynamiczna. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa (Wydania w: 1968, 1972, 1979).
- Mizerski W.: Geologia dynamiczna – nowe wydanie. Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa (2006, 2010)
