Alumnat – Zakład Dla Inwalidów Wojennych w Tykocinie

Alumnat, wzniesiony w latach 1633–1647, stanowił przytułek i szpital dla żołnierzy weteranów, pochodzących z rodzin szlacheckich i wyznania katolickiego. Jest to trzeci taki obiekt w Polsce, po alumnatach znajdujących się przy kaplicy św. Trójcy na ul. Długiej w Warszawie oraz przy Monasterze Zarubskim w Trechtymirowie. Co więcej, jest to jedyny zachowany do dziś budynek tego typu, zaliczany do najstarszych w Europie.

Historia

Instytucję dla żołnierzy inwalidów założył marszałek Wielkiego Księstwa Litewskiego i starosta tykociński, Krzysztof Wiesiołowski, który przeznaczył na ten cel dochody z dóbr w Dolistowie. Budynek został usytuowany w miejscu, gdzie w XVI wieku znajdował się tzw. „Stary Dworzec” należący do króla.

W 1633 roku Sejm zatwierdził fundację przytułku:

Po śmierci fundatora w 1637 roku oraz jego żony Aleksandry z Sobieskich w 1645 roku, potwierdzenie fundacji miało miejsce w 1646 roku na mocy decyzji sądu sejmowego. Wkrótce po tym zakończono prace nad wykończeniem wnętrz. Przytułek mógł przyjąć 12 pensjonariuszy i podlegał bezpośrednio królowi, a w jego zastępstwie hetmanowi wielkiemu koronnemu. Utrzymywany był przez starostów oraz kolejnych właścicieli dóbr tykocińskich, pełniąc swoją rolę aż do czasów I wojny światowej. Opiekę nad szpitalem sprawowały siostry zakonne z klasztoru benedyktynek w Grodnie. W 1655 roku kolejny starosta tykociński, Wojciech Wessel, z żoną Marianną z Potockich, dokonał dalszego zapisu na rzecz Domu Inwalidów Wojskowych.

Podczas potopu szwedzkiego, obwarowany budynek został zdobyty przez wojska Pawła Sapiehy 27 stycznia 1656 roku. W 1698 roku budynek opisywano jako wymagający remontu. W 1741 roku, po pożarze, który zniszczył drewniany kościół parafialny, uszkodzone zostało wschodnie skrzydło. Około 1750 roku, na polecenie Jana Klemensa Branickiego, budynek przeszedł przebudowę, m.in. zamurowano przejścia do baszt, zbudowano skarpę oraz wykonano nowe sklepienia we wnętrzach, usuwając również detale z elewacji. W XIX wieku alumnat nadal pełnił funkcję przytułku, a na kaplicy dodano sygnaturkę. W 1915 roku, w czasie I wojny światowej, zniszczone zostały dachy budynku, co spowodowało, że przestał on pełnić swoją dotychczasową rolę. W latach 1929–1930 przeprowadzono remont, w trakcie którego połączono kaplicę z pomieszczeniem od strony zachodniej, zasypano kryptę i obniżono dach, co negatywnie wpłynęło na jego wygląd. Po remoncie obiekt był zarządzany przez magistrat miasta i służył jako mieszkanie dla najuboższych rodzin.

W trakcie II wojny światowej budynek zamieniono na areszt, a po 1945 roku został zdewastowany. Remont rozpoczęto w 1951 roku, a zakończono w 1953 roku, jednak nie przywrócono mu historycznego nachylenia dachu. Wkrótce obiekt został przeznaczony na cele turystyczne.

Obecnie w budynku mieści się hotel i restauracja, a obiekt jest dostępny do zwiedzania.

Alumnat został wpisany do rejestru zabytków pod numerem A-460z 16.02.1953.

Architektura

Murowany, jednokondygnacyjny budynek w stylu późnobarokowym, zaprojektowany na planie czworoboku, z wewnętrznym dziedzińcem. W przeszłości alumnat miał dwie narożne baszty od strony rzeki Narew, co sugeruje, że mógł także pełnić funkcję obronnego przyczółka mostowego. Jego architektoniczny kształt nawiązuje do tradycji obronnych czworobocznych kaszteli, charakterystycznych dla budownictwa świeckiego XVII wieku.

Jednotraktowe skrzydła pierwotnie mieściły 12 sklepionych izb oraz kaplicę w południowo-wschodnim narożniku. Pod kaplicą znajdowała się krypta, w której chowano zmarłych żołnierzy. Dekorację wnętrza stanowiły skromne wczesnobarokowe gzymsy oraz profilowane obramienia okienne.

W połowie XVIII wieku alumnat przeszedł przebudowę i został włączony w układ kompozycyjny rynku, zyskując cechy budowli późnobarokowej.

Obiekt jest objęty wpisem do rejestru zabytków.

Nazwa

Termin „Alumnat” pochodzi od łacińskiego słowa „alumnare”, które oznacza „żywić” lub „wychowywać”. W Polsce alumnatami nazywano instytucje zapewniające bezpłatne mieszkanie, opiekę oraz naukę. Nazwa ta przeszła również na domy dla inwalidów wojennych, a zakład w Tykocinie dodatkowo zapewniał opiekę medyczną oraz kwartalne wypłaty świadczeń dla pensjonariuszy.