Altruizm
Altruizm (fr. altruisme, od łacińskiego rdzenia alter – inny, drugi) to działanie na rzecz innych; dobrowolne ponoszenie pewnych kosztów przez jednostkę dla dobra innej osoby lub grupy; jest to zachowanie przeciwne egoizmowi. Altruizm można zaobserwować zarówno u ludzi, jak i wśród innych gatunków, na przykład owadów. Jest to kluczowe pojęcie w socjobiologii.
Termin ten został wprowadzony przez Auguste Comte w pierwszej połowie XIX wieku i odnosi się do zachowań, które są wyłącznie zarezerwowane dla ludzi, zdolnych do rezygnacji z części swoich praw na rzecz innych.
Altruizm w biologii ewolucyjnej
Wyjaśnienie istnienia altruizmu można znaleźć w kontekście doboru krewniaczego, hipotezy upośledzenia oraz doboru grupowego.
W odniesieniu do beneficjentów zachowań altruistycznych oraz jednostek, które działają w sposób altruistyczny (biorców i dawców), można wyróżnić dwie sytuacje:
- w sytuacji górki, altruistyczne zachowanie polega na wspieraniu jednostki, która w efekcie znajdzie się w lepszej sytuacji niż osoba pomagająca;
- w sytuacji dołka, altruizm polega na pomocy jednostkom, które znalazły się w gorszej sytuacji niż osoba pomagająca.
W ramach danej populacji lub społeczeństwa jednostki mogą znajdować się w sytuacji „relatywnej górki” lub „relatywnego dołka”, co wpływa na ich decyzje o podejmowaniu altruistycznych działań lub zachowania egoistyczne. Mogą one przyjmować różne strategie działania w kontekście altruizmu: nigdy nie pomagaj (skrajny egoizm), zawsze pomagaj (skrajny altruizm) lub pomagaj z prawdopodobieństwem p (altruizm warunkowy).
Altruizm, w którym jednostki poświęcają się dla innych bez możliwości uzyskania gratyfikacji, nazywa się altruizmem twardym. Stanowi to jedno z typowych zachowań zwierzęcych, które zwiększa łączną wartość przystosowawczą w obrębie gatunku lub populacji, co z kolei zwiększa szanse na reprodukcję tej samej puli genów.
Altruizm krewniaczy i odwzajemniony
Biolog ewolucyjny William D. Hamilton w swojej pracy doktorskiej przedstawił koncepcję altruizmu krewniaczego oraz regułę Hamiltona, która została potwierdzona w badaniach biologicznych. Według tego podejścia, spopularyzowanego później przez Richarda Dawkinsa, zachowania altruistyczne organizmów można tłumaczyć „egoizmem genów”. Geny „korzystają” na tym, że niektóre jednostki poświęcają się dla innych spokrewnionych, co prowadzi do większej liczby kopii tych genów w populacji. Dlatego też altruistyczne zachowania są częściej obserwowane w stosunku do jednostek ze sobą spokrewnionych, które mają większą liczbę wspólnych genów. Na przykład matki częściej opiekują się dziećmi swoich córek niż dziećmi synów z powodu niepewności co do biologicznego ojcostwa.
Altruizm może również występować w formie wymuszonej, gdy biorca aktywnie wpływa na dawcę, który niekoniecznie ma zamiar działać altruistycznie. W takim kontekście reguła Hamiltona uwzględnia również interes biorcy, a nie tylko interes dawcy. Odwrócona (inwersyjna) reguła Hamiltona oznacza, że zyski biorcy przewyższają zyski spokrewnionego dawcy, w zależności od stopnia pokrewieństwa (koszt altruisty x r < zysk beneficjenta). Gdy obie reguły są spełnione, zachowanie altruistyczne dawcy jest spontaniczne (altruizm konsensualny). Kiedy żadna z reguł nie jest spełniona, obie strony zgadzają się na brak altruizmu (konsensualny nie-altruizm). W sytuacji, gdy reguła Hamiltona nie zachodzi, ale obowiązuje reguła inwersyjna, dochodzi do konfliktu, a biorca wymusza na dawcy pomoc. Im mniejsze pokrewieństwo, tym większe prawdopodobieństwo konfliktu w kontekście altruizmu konsensualnego.
Altruizm między jednostkami niespokrewnionymi określa się jako altruizm odwzajemniony (termin wprowadzony przez Roberta Triversa w 1971 roku). W tym przypadku jednostki działają altruistycznie, ponieważ oczekują, że druga strona również podejmie działania altruistyczne. Mogą wystąpić oszustwa, gdy jednostki nie odwzajemniają się wobec altruistów, co prowadzi do ewolucji umiejętności oszukiwania i wykrywania oszustw. Symulacje komputerowe, oparte na dylemacie więźnia, wykazały, że w małych, osiadłych populacjach istnieje większa skłonność do altruistycznych zachowań, zwłaszcza gdy system ewoluował przez dłuższy czas. W dylemacie więźnia program Anatola Rapoporta z strategią „wet za wet” okazał się najbardziej skuteczny, sprzyjając współpracy. Robert Axelrod, organizując turniej w celu wyłonienia najbardziej stabilnej strategii, twierdził, że najlepszą strategią byłaby ta, która zgłaszałaby strategię „wet za dwa wety”, co byłoby bardziej „wspaniałomyślne” i umożliwiało powrót do współpracy po cyklu odwetu.
W przypadku gatunków, które potrafią się rozpoznawać, może wystąpić odroczony altruizm odwzajemniony. U ludzi zależność między odraczaniem gratyfikacji a działaniem kooperacyjnym można wyjaśnić w kontekście umiejętności samokontroli, odmiennych mechanizmów odraczania oraz zaangażowania mechanizmu poznawczego, który wykształcił się jako adaptacja do wymiany społecznej.
Altruizm według A. Damásio
Problemy związane z altruizmem w kontekście neurologicznym analizuje António Damásio, twórca pojęcia „markery somatyczne”, który bada hipotezy dotyczące neuronowych sieci oraz ich aktywności w podejmowaniu decyzji. W swojej książce Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg (zob. dualizm kartezjański) Damásio i jego współpracownicy rozważają hipotezę, że „uczucia” pojawiły się na wczesnym etapie ewolucji, gdy pierwsze proste organizmy rozwijały umiejętności zaspokajania potrzeb pokarmowych oraz unikania zagrożeń budzących pierwotny strach. Te wczesne, nieuświadomione reakcje mogły zapoczątkować rozwój samoświadomości organizmów wyższych. Uważa się, że nadal odgrywają one istotną rolę w ich procesach biologicznych. Zwiększenie wiedzy na ten temat może mieć duże znaczenie biomedyczne, zwłaszcza w kontekście najcięższych chorób nieinfekcyjnych związanych z patologią odczuwania (np. zaburzenia depresyjne).
Altruizm a egoizm
Altruizm w kontekście biologii ewolucyjnej oraz w innych dyscyplinach, które z tego korzystają, nie jest całkowitym przeciwieństwem egoizmu. Działania altruistyczne są determinowane przez możliwe korzyści. Organizmy nie przekazują pełnych informacji o swoim stanie, ponieważ mogłoby to zostać wykorzystane przeciwko nim, a takie tendencje są eliminowane przez dobór naturalny. Przekaz informacji o własnym stanie stanowi formę manipulacji, mającą na celu skłonienie innej jednostki do podjęcia odpowiednich działań. To wiąże się nie tylko z tendencją do oszukiwania (blefowania), ale także z samooszukiwaniem się, aby blef był wiarygodny. Gdy jednostki mogą uzyskiwać korzyści, dochodzi do wymiany informacji. Kultura mogła rozwinąć się wraz z początkiem używania języka, ponieważ koszt przekazania informacji pozagenetycznej jest znacznie niższy niż wymiana informacji genetycznej.
Altruizm jako zachowanie społeczne nie był przeciwstawiany egoizmowi już w starożytności. Stoicy uważali, że jednostka powinna przedkładać działanie altruistyczne nad egoistyczne skłonności, czyniąc to także dla własnego dobra. Z kolei Friedrich Nietzsche twierdził, że altruizm jest egoizmem „ludzi słabych”, którzy dostrzegają w nim swoje szanse na przetrwanie.
Inne formy altruizmu
Charakterystyczny dla gatunku ludzkiego jest również altruizm nieodwzajemniony, czyli zachowania altruistyczne wobec osób niespokrewnionych, w oczekiwaniu na brak bezpośredniego odwdzięczenia się z ich strony. Przykłady takiego altruizmu to jałmużna czy uratowanie tonącego. Wiele osób uważa, że źródła tej formy altruizmu tkwią w rozwoju kultury. Paul Bloom szerzej omawia ten temat w swojej książce Just Babies: The Origins of Good and Evil.
W ostatnich latach zauważa się nowe stadium rozwoju altruizmu: efektywny altruizm. Jest to forma altruizmu, która znacznie wykracza poza inne znane formy. Może odnosić się nie tylko do innych gatunków, ale także do istot, które będą istnieć w przyszłości. Odrzuca on w dużej mierze empatię, charakterystyczną dla altruizmu nieodwzajemnionego, a jednocześnie wraca do źródeł, nie negując korzyści płynących z altruistycznych działań, które są raczej sensownym celem życia niż dążeniem do osobistych korzyści.
Zobacz też
Zależności międzygatunkowe
Przypisy
Bibliografia
- Peter Coveney, Roger Highfield: Granice złożoności. Warszawa: Prószyński i S-ka, 1997. ISBN 837180-083-5.
- António Damásio: Błąd Kartezjusza. Emocje, rozum i ludzki mózg (wyd. II). Poznań: Rebis, 2013. ISBN 978-83-7510-586-5.
- Richard Dawkins: Samolubny gen. Warszawa: Prószyński i S-ka, 1996. ISBN 83-86868-15-5.
- Geofrey Miller: Umysł w zalotach. Jak wybory seksualne kształtowały naturę człowieka. Poznań: Rebis, 2004. ISBN 83-7301-454-3.
- Jerzy Osiński: Darwinowski algorytm. Wymiana społeczna z perspektywy psychologii ewolucyjnej. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2013. ISBN 978-83-235-1150-2.
- Jan Poleszczuk: Ewolucyjna teoria interakcji społecznych. Warszawa: Scholar, 2004. ISBN 83-7383-006-5.
- Barbara Szacka: Wprowadzenie do socjologii. Warszawa: Oficyna Naukowa, 2003. ISBN 83-88164-66-X.
- Tomasz Szlendak: Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie. Warszawa: PWN, 2010. ISBN 978-83-01-16309-9.
- Dobrosława Wężowicz-Ziółkowska. O warunkach koniecznych dostosowania memetycznego. Wybrane aspekty. „Teksty z Ulicy. Zeszyt memetyczny”. 12, 2008. ISSN 2081-397X.
- Robert Wright: Nonzero. Logika ludzkiego przeznaczenia. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2005. ISBN 83-7469-028-3.
Linki zewnętrzne
Artykuły na Stanford Encyclopedia of Philosophy (ang.) [dostęp 2020-02-21]:
