Alternatywne i wspomagające metody komunikacji

Alternatywne i wspomagające metody komunikacji

Alternatywne i wspomagające metody komunikacji (ang. Augmentative and alternative communication (AAC)) to zbiór technik, które mają na celu umożliwienie komunikacji osobom, które nie mogą się porozumiewać w tradycyjny sposób z powodu braku umiejętności mówienia lub ograniczeń w tej umiejętności.

Metody AAC łączą wiedzę z różnych dziedzin, takich jak: logopedia, psychologia, pedagogika, lingwistyka, fizjoterapia, oraz medycyna.

Definicje

Komunikacja alternatywna

Metoda ta jest dedykowana osobom, które nie nabyły umiejętności mówienia lub straciły ją w wyniku uszkodzeń neurologicznych, takich jak udar mózgu, stany minimalnej świadomości, urazy komunikacyjne (np. uraz czaszkowo-mózgowy), choroby neurodegeneracyjne (np. choroba Alzheimera, stwardnienie zanikowe boczne) czy operacje (np. laryngektomia).

Komunikacja wspomagająca

Ta forma komunikacji jest skierowana do osób, których zdolności mówienia nie wystarczają do efektywnego porozumiewania się (np. niewyraźna mowa) lub które jeszcze nie nabyły umiejętności mowy, a wprowadzenie systemu komunikacji ma na celu wspierać ich rozwój.

Rodzaje AAC

Komunikacja niewspomagana

W przypadku systemów AAC niewspomaganych nie są wymagane żadne zewnętrzne narzędzia — obejmują one mimikę, wokalizacje, gesty oraz języki migowe. Nieformalne wokalizacje i gesty, takie jak mowa ciała i wyrazy twarzy, są częścią naturalnej komunikacji i mogą być używane przez osoby z dużą niepełnosprawnością. Języki migowe mają jednak strukturę lingwistyczną i pozwalają na wyrażanie szerokiego zakresu komunikatów.

Komunikacja wspomagana

Komunikacja wspomagana występuje wtedy, gdy osoba korzysta z pomocy takich jak tablice, książki lub komunikatory z symbolami (np. z systemu PCS). Użytkownik AAC wybiera lub wskazuje symbol, przekazując w ten sposób komunikat.

Low-tech

Pomoce komunikacyjne low-tech to narzędzia, które nie wymagają zasilania elektrycznego. Często są to bardzo proste tablice komunikacyjne lub książki, z których użytkownik wybiera litery, słowa, frazy, obrazy lub symbole, aby przekazać wiadomość. Użytkownik może wskazywać komunikaty za pomocą różnych metod, takich jak wzrok, wskaźnik świetlny czy patyczek trzymany w ustach.

High-tech

Zaawansowane technologicznie pomoce AAC pozwalają na przechowywanie i odzyskiwanie wiadomości elektronicznych, umożliwiając użytkownikowi komunikację za pomocą mowy. Takie urządzenia znane są jako urządzenia generujące mowę (ang. speech generating devices, SGD) lub urządzenia do komunikacji głosowej (ang. voice output communication aids, VOCA). Mowa, którą odtwarzają te urządzenia, może być zdigitalizowana lub zsyntetyzowana. Systemy zdigitalizowane odtwarzają nagrane słowa, podczas gdy mowa zsyntetyzowana przekształca tekst na mowę.

Komunikacja zależna i niezależna

W przypadku komunikacji zależnej osoba potrzebuje wsparcia innej osoby do skutecznego porozumiewania się. W przeciwieństwie do tego, w komunikacji niezależnej nie ma takiej potrzeby.

Przykładowo, komunikacja staje się zależna, gdy konieczne jest tłumaczenie przez inną osobę.

Przykładowe systemy

Wśród metod zaliczanych do AAC znajdują się:

• systemy znaków manualnych:
• język migowy
• Makaton
• fonogesty
• systemy oparte na znakach graficznych:
• PIC
• PCS
• Bliss
• PODD
• metoda ułatwionej komunikacji
• Makaton
• MÓWik
• TIM (Things I Mean)
• systemy znaków przestrzenno-dotykowych:
• klocki słowne Premacka
• alfabet Lorma

Użytkownicy AAC

Osoby, które mogą skorzystać z alternatywnych i wspomagających metod komunikacji, obejmują osoby z niepełnosprawnością wrodzoną, nabyta oraz nieneurotypowe. W populacji, która może skorzystać z AAC, znajdują się m.in. osoby z:

• mózgowym porażeniem dziecięcym
• chorobami genetycznymi (np. zespół Downa, zespół Retta, zespół Angelmana)
• chorobami neurodegeneracyjnymi, które wpływają na kontrolę aparatu artykulacyjnego (np. Stephen Hawking, użytkownik AAC z powodu stwardnienia zanikowego bocznego)
• autyzmem, który może powodować trudności w komunikacji
• niepełnosprawnością intelektualną

Dobór metody dla użytkownika

Wybór metody AAC powinien być dostosowany do indywidualnych możliwości, potrzeb i ograniczeń każdego użytkownika. Diagnoza powinna obejmować ocenę funkcjonowania sensomotorycznego (wzrok, słuch, możliwości ruchowe), poziomu rozumienia języka oraz aktualnych form komunikacji.

Kluczowe dla sukcesu interwencji jest również uwzględnienie czynników środowiskowych oraz przygotowanie osób z otoczenia (tzw. partnerów komunikacyjnych) do nowej metody komunikacji.

Na przykład:

• Osobom z ograniczoną motoryką małą (np. z powodu mózgowego porażenia dziecięcego) nie zaleca się języka migowego, lecz metody, które nie wymagają precyzyjnych ruchów rąk, takie jak wskazywanie wzrokiem (za pomocą wskaźnika lub eyetrackingu).
• Osobom z autyzmem, które mogą mieć trudności w rozumieniu relacji społecznych, proponuje się różnorodne formy oparte na znakach graficznych, takie jak PCS czy MÓWik, z uwzględnieniem komunikatorów z syntezą głosową.

Metody pseudonaukowe

Niektóre metody, które udają AAC, nie są uznawane za wiarygodne. Na przykład, metoda ułatwionej komunikacji oraz metoda szybkich podpowiedzi rzekomo pozwalają osobom niewerbalnym na komunikację, jednak w rzeczywistości źródłem komunikatów jest osoba wspomagająca.

Metoda ułatwionej komunikacji

Metoda ta, uznawana za zdyskredytowaną naukowo, ma na celu wspieranie komunikacji osób z autyzmem lub innymi zaburzeniami, które są niewerbalne. W ramach tej metody, osoba wspomagająca prowadzi rękę osoby z niepełnosprawnością, pomagając jej w pisaniu na klawiaturze lub innym urządzeniu.

Chociaż zwolennicy metody twierdzą, że jest pomocna, badania wykazują, że komunikaty pochodzą od osoby wspomagającej, a nie od osoby niepełnosprawnej. Osoba wspomagająca może być nieświadoma swojego wpływu na komunikację, co przypomina efekt ideomotoryczny, podobny do działania tablicy Ouija. Badania dowiodły, że metoda ta nie dostarcza poprawnych odpowiedzi, gdy osoba wspomagająca nie zna odpowiedzi na pytania.

Metoda ułatwionej komunikacji została uznana za jedną z najbardziej zdyskredytowanych praktyk naukowych w kontekście niepełnosprawności rozwojowych. Wiele organizacji zajmujących się niepełnosprawnością mowy i języka odradza jej stosowanie.

Metoda szybkich podpowiedzi

Metoda szybkich podpowiedzi (ang. rapid prompting method, RPM) to pseudonaukowa technika, mająca na celu wsparcie osób z autyzmem lub innymi niepełnosprawnościami. Osoby korzystające z tej metody wskazują, piszą na klawiaturze lub na papierze. Jest to związane z metodą ułatwionej komunikacji, która została zdyskredytowana.

Osoby stosujące RPM nie przeprowadziły naukowej oceny autorstwa komunikatów, argumentując, że może to stygmatyzować osoby z autyzmem. Amerykańskie Stowarzyszenie Mowy, Języka i Słuchu sprzeciwiło się stosowaniu tej metody.

Soma Mukhopadhyay jest uznawana za twórcę RPM, ale inne techniki, takie jak informacyjne wskazywanie czy terapia alfabetyczna, są także związane z tym podejściem. Osoby stosujące RPM zgłaszają, że ich pacjenci wykazują umiejętności czytania i pisania, a także poprawę niektórych zachowań związanych z autyzmem. Jednak krytycy zauważają, że nadmierne poleganie na podpowiedziach może hamować rozwój niezależnej komunikacji. Do kwietnia 2017 roku tylko jedno badanie próbowało potwierdzić skuteczność RPM, ale miało poważne wady metodologiczne.

Przypisy

Bibliografia

Stephen von Tetzchner, Harald Martinsen: Wprowadzenie do wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania się. Warszawa: Stowarzyszenie na Rzecz Propagowania Wspomagających Sposobów Porozumiewania się „MÓWIĆ BEZ SŁÓW”, 2002. ISBN 83-912671-4-8.

Magdalena Grycman, Bogusława Beata Kaczmarek: Podręczny słownik terminów AAC (komunikacji wspomagającej i alternatywnej). Kraków: Impuls, 2014. ISBN 9788378501213.