Alternacja (językoznawstwo)

Alternacja w fonetyce

Alternacja w kontekście fonetyki odnosi się do oboczności tematu lub rdzenia wyrazu, co oznacza wymianę głosek, które są fonetycznie różne, ale etymologicznie pokrewne (przykłady: stół – stole, dwór – dworze, grób – grobie).

W niektórych językach alternacja odgrywa rolę w precyzowaniu znaczenia wyrazów. Typowym przykładem są języki semickie, gdzie rdzeń trójspółgłoskowy stanowi nośnik znaczenia wyrazu, definiując jego pole semantyczne. Wprowadzanie określonych samogłosek oraz przyrostków, przedrostków i międzyrostków zmienia znaczenie wyrazu w obrębie tego pola. Na przykład w języku arabskim rdzeń d-r-s oznacza uczenie się, a poprzez alternację samogłosek otrzymujemy następujące wyrazy:

  • ‏ﺩﺭﺱ‎ (dars): lekcja
  • ‏ﺃﺩﺭﺱ‎ (adrus): uczę się
  • ‏ﻤﺪﺭﺱ‎ (mudarris): nauczyciel
  • ‏ﻤﺪﺭﺳة‎ (madrasa): szkoła (zob. medresa).

W językach berberyjskich występują rdzenie dwuspółgłoskowe, jak na przykład w języku kabylskim:

  • rdzeń f-g oznacza latanie
  • afeg: leć!
  • affug: lot
  • yufeg: odleciał.

Języki, które stosują alternację do różnicowania znaczenia wyrazów, nazywane są językami alternacyjnymi.

Alternacja w języku polskim

W polskim języku można zauważyć najnowsze procesy fonetyczne, które obejmują wymianę spółgłosek twardych i miękkich w temacie, co towarzyszy dodawaniu określonych końcówek fleksyjnych i przyrostków (np. żaba – o żabie, mata – o macie, a także starsze mak – maczek, droga – drodze). Występują również związane z tym wymiany samogłosek (’e:’o: wiozła – wieźli oraz zapomniane żona – żeński) oraz oboczności 0:e (psa – pies, co jest związane z zanikiem jerów) i oboczności o:ó i ę:ą (lód – lodu, zwierzęta – zwierząt, związane z wzdłużeniem zastępczym i zanikaniem iloczasu).

Obserwuje się także oboczności związane z prasłowiańską zasadą sylaby otwartej, które zależą od tego, czy następna głoska to spółgłoska, czy samogłoska. Przykłady to tnę – ciąć (pie. in? > ps. ьn:ę > pol. n:’ę(’ą)), -ować – -uję (pie. ou > ps. ov:u > pol. ow:u), a także zapomniane orać: radło (ps. or > pol. or:ra).

Istotne są również oboczności pochodzące z języka praindoeuropejskiego (tzw. apofonia indoeuropejska, występująca także w innych językach indoeuropejskich), które wpływają na znaczenie wyrazu i są trudne do uzasadnienia w kontekście zasadniczo aglutynacyjnej struktury praindoeuropejskiego. Mogą być związane z połączeniem elementów laryngalnych z samogłoskami (długość) oraz ruchomym akcentem (e:o:0). Przykłady to:

  • aspekt
  • wieźć – wozić, szedł – chodził (pie. e:o > ps. e:o > pol. 'e(’o,’ó):o(ó))
  • uspokoić – uspokajać, rozbroić – rozbrajać, uosobić – uosabiać (pie. o(a):ō(ā) > ps. o:a > pol. o(ó):a)
  • zamiatać – zamieść (pie. e:ē > ps. e:ě? > pol. 'e(’o,’ó):’e(’a))
  • wyciąć – wycinać, wytrzeć – wycierać (pie. i:ī > ps. ь(ę):i > pol. 0(’e,’ę,’ą):i(’e))
  • wyrwać – wyrywać (pie. u:ū > ps. ъ:y > pol. 0(e):y)
  • funkcja kauzatywna
  • pić – po(j)ić (poję), żyć – go(j)ić ‘przywracać życie’ (goję) (pie. ei:oi > ps. i(ej):oj(ě,i) > pol. i:oj)
  • dyszeć – dech – tchu – duch (pie. ū:u:ou > ps. y:ъ:u > pol. y:e(0):u)
  • chytać – chwacić? (dziś skrzyżowane chwytać – chwycić), kisnąć – kwas (pie. ū:wō > ps. y:va > pol. y(i):wa)

Zobacz też

Przeczytaj u przyjaciół: