Alpy Retyckie
Alpy Retyckie (niem. Rätische Alpen, wł. Alpi Retiche) to część Alp Centralnych, która jednocześnie stanowi najwyższą strefę w ramach Alp Wschodnich. Najwyższym szczytem jest Piz Bernina, osiągający wysokość 4049 m, co czyni go najwyższym w całych Alpach Wschodnich. Obszar Alp Retyckich znajduje się na styku granic Szwajcarii, Włoch, Liechtensteinu oraz Austrii. Nazwa Alp Retyckich pochodzi od starożytnego plemienia Retów oraz rzymskiej prowincji Recji, która obejmowała m.in. obszar tych gór.
Topografia
Jak podaje Encyklopedia PWN, Alpy Retyckie są częścią Alp Centralnych, rozciągającą się od przełęczy Birnlücke na wschodzie do przełęczy Splügenpass na zachodzie.
Partizione delle Alpi
W odróżnieniu od zasięgu podanego przez PWN, ten podział nie uwzględnia pasma Alp Zillertalskich, które leży na wschód od przełęczy Brenner.
Podgrupy Alp Retyckich
Alpy Retyckie nie tworzą jednolitego łańcucha górskiego. W ich skład wchodzą różnorodne grupy górskie, w tym:
- Alpi di Livigno (Livigno-Alpen),
- Gruppo Ortles-Cevedale (Ortler-Alpen),
- Samnaungruppe,
- Alpi dell’Adamello e della Presanella,
- Silvretta,
- Sesvennagruppe (Alpi della Val Müstair),
- Oberhalbsteiner Alpen,
- Berninagruppe (Massiccio del Bernina),
- Bergell,
- Albula-Alpen.
Czasami do Alp Retyckich zalicza się także:
- Alpy Ötztalskie,
- Stubaier Alpen,
- Sarntaler Alpen,
- Ferwall,
- Rätikon,
- Plessur.
Między poszczególnymi grupami znajdują się wyraźne przełęcze, które pełnią funkcję międzynarodowych dróg komunikacyjnych. Najważniejsze z nich to Malojapass, Reschenpass (Passo di Resia), Berninapass, Stelvio.
Wschodnią granicę Alp Retyckich uznaje się za górny bieg doliny rzeki Adygi, obejmujący odcinek od źródeł do południowotyrolskiego miasta Bolzano oraz przełęcz Reschenpass. Ta przełęcz oddziela Alpy Retyckie od Alp Ötztalskich, które znajdują się na wschód. Zachodnią granicę tworzy dolina Val Chiavena, przełęcz Splügen oraz dolina Renu w okolicach północnego punktu styku granic Szwajcarii, Austrii i Liechtensteinu.
Najwyższe szczyty
- Piz Bernina (4049 m) – Berninagruppe,
- Piz Zupó (3995 m) – Berninagruppe,
- Piz Roseg (3937 m) – Berninagruppe,
- Ortler (3905 m) – Ortler-Alpen,
- Piz Palü (3905 m) – Berninagruppe,
- Gran Zebrú (3859 m) – Ortler-Alpen,
- Cevedale (3764 m) – Ortler-Alpen,
- Piz Morteratsch (3751 m) – Berninagruppe,
- Monte Zebrú (3735 m) – Ortler-Alpen,
- Monte Disgrazia (3678 m) – Bergell,
- Vertainspitze (3545 m) – Ortler-Alpen,
- Cima Piazzi (3439 m) – Alpi di Livigno,
- Piz Kesch (3413 m) – Albula,
- Piz Linard (3411 m) – Silvretta,
- Fluchthorn (Piz Fenga) (3399 m) – Silvretta,
- Piz Platta (3392 m) – Oberhalbstein,
- Piz Cengalo (3367 m) – Bergell,
- Piz Scalino (3323 m) – Berninagruppe,
- Piz Buin (3313 m) – Silvretta,
- Piz Badile (3308 m) – Bergell,
- Muttler (3294 m) – Samnaungruppe,
- Piz Sesvenna (3205 m) – Sesvennagruppe,
- Hoher Riffler (3168 m) – Ferwall,
- Schesaplana (2965 m) – Rätikon,
- Lenzenhorn (2905 m) – Plessur.
Geologia
Alpy Retyckie składają się głównie ze skał metamorficznych (gnejsy, łupki krystaliczne, fyllity), które znajdują się w obrębie krystalicznego rdzenia Alp Centralnych. Skałom krystalicznym często towarzyszą skały osadowe o różnym stopniu metamorfizacji, w tym słabo zmetamorfizowane łupki. W niektórych miejscach skały krystaliczne pokryte są pokrywą permskich lub mezozoicznych skał osadowych. W Alpach Retyckich występują również potężne intruzje skał granodiorytowych (Berninagruppe, Bergell) oraz diorytowych (Monte Disgrazia).
W południowo-zachodniej części obszaru można spotkać skały ultraalkaliczne (serpentynity) oraz metamorficzne łupki talkowe i chlorytowe. Na terenie Engadyny znajduje się Engadyńskie Okno Tektoniczne, w którym autochtoniczne jurajskie skały osadowe są odsłonięte spod zerodowanych skał krystalicznych, które zostały oderwane od podłoża i nasunięte w ramach jąder płaszczowin.
Alpy Retyckie charakteryzują się typową alpejską rzeźbą, z iglicami skalnymi, wysokimi pionowymi ścianami, ostrymi graniami oraz głębokimi dolinami, które są efektem działalności lodowców. W wyższych partiach gór wciąż można znaleźć kotły polodowcowe wypełnione wiecznym śniegiem.
Turystyka
Alpy Retyckie, ze względu na swoje spektakularne formy i różnorodność krajobrazów, należą do najpiękniejszych rejonów Alp. Ruch turystyczny jest tutaj bardzo rozwinięty. St. Murezzan/St. Moritz oraz Davos to jedne z najbardziej ekskluzywnych miejscowości turystycznych na świecie. Gorące źródła w Bormio, o temperaturze dochodzącej do 41 stopni, od starożytności są wykorzystywane w celach leczniczych i rekreacyjnych.
Rejony Berninagruppe, Bergell oraz Ortleru są uznawane za kluczowe centra alpinizmu na świecie. Północno-wschodnia ściana Piz Badile jest uważana za jedną z najpiękniejszych i najtrudniejszych w całych Alpach. Północny kant Piz Badile z uwagi na swój wspaniały, lity granodioryt, jest znany wśród alpinistów jako jedna z najpiękniejszych klasycznych dróg wspinaczkowych o średnim poziomie trudności. Północne urwiska Piz Palü oraz Piz Cengalo są uważane za bardzo trudne ściany lodowe i mikstowe.
Dolina Val Bondasca, znana w środowisku alpinistycznym, uchodzi za jedną z najpiękniejszych w Alpach.
W Alpach Retyckich znajduje się wiele ośrodków narciarstwa alpejskiego, w tym najbardziej znane: St. Murezzan, Pontresina, Samnaun, Patznauntal, Ladis, Innersulden, Bormio.
Etnologia
Region Alp Retyckich zamieszkują ludzie z różnych obszarów kulturowych. W Engadynie, która znajduje się w szwajcarskim kantonie Gryzonia, żyje autochtoniczna ludność mówiąca językiem romansz, należącym do grupy języków retoromańskich. W dolinie Winschgau, będącej częścią Południowego Tyrolu, język retoromański został w XVII wieku wyparty przez lokalny dialekt niemiecki. W Szwajcarii oraz w znacznej części austriackiego landu Vorarlberg część mieszkańców posługuje się alemańskim dialektem języka niemieckiego (Schwytzer Deutsch). W Bormio, Livigno, Val Poschiavo oraz Valtellina używany jest język włoski.
Gospodarka
Podstawą gospodarki regionu Alp Retyckich jest turystyka.
Tradycje hodowli i wypasu bydła na alpejskich halach są długie, natomiast górnictwo rud metali ma jedynie znaczenie historyczne.
Zobacz też
- Góry we Włoszech
- Góry w Szwajcarii
