Alpy Centralne

Alpy Centralne

Alpy Centralne (niem. Zentralalpen, Zentrale Ostalpen; wł. Alpi Centro-orientali) to jeden z trzech sektorów Alp Wschodnich. Rozciągają się od jeziora Como oraz przełęczy Splügen w Włoszech i Szwajcarii w kierunku zachodnim i północno-zachodnim, aż do brzegu Alp na południe od Wiener Neustadt w Austrii Dolnej. Najwyższym szczytem Alp Centralnych, a zarazem całych Alp Wschodnich, jest Piz Bernina (4049 m n.p.m.).

Topografia

Północną granicę Alp Centralnych wyznacza linia biegnąca (od zachodu) przez dolinę Klostertal w Vorarlbergu, przełęcz Alberg, dolinę rzeki Inn w pobliżu Innsbrucka, dolinę górnego biegu rzeki Salzach, wzgórza w rejonie Wagrein, górny odcinek doliny rzeki Anizy, przełęcz Schoberpass, aż do obniżenia rzek Mury i Mürz w Styrze, oraz przełęczy Semmering. Południowa granica Alp Centralnych pokrywa się mniej więcej z tzw. linią Gailtalu, wschodnią i zachodnią doliną Pustertal, a także tzw. linią tonalitową, która stanowi przedłużenie linii Gailtalu w kierunku zachodnim.

Alpy Centralne oddzielają Północne Alpy Wapienne od Południowych Alp Wapiennych, różniąc się od nich budową geologiczną. Stanowią one 'rdzeń Alp’; w ich obrębie znajdują się najwyższe alpejskie szczyty. Część grani głównej Alp Centralnych, która jest jednocześnie granią główną całych Alp, między Dreiherrnspitze na wschodzie a Pass Lunghin na zachodzie, wyznacza dział wodny między zlewiskiem Morza Czarnego (dorzecze Dunaju) a zlewiskiem Adriatyku.

Na wschodzie, najdalej wysunięte punkty znajdują się na Węgrzech w okolicach miast Sopron (Góry Soprońskie) oraz Kőszeg (Wzgórza Kőszeg).

Geologia

Alpy Centralne zbudowane są z przestarzałych, silnie zmetamorfizowanych skał (gnejsy, łupki mikowe, łupki krystaliczne), które zostały wypiętrzone w wyniku ruchów tektonicznych. Określenie wieku tych skał jest trudne z powodu zaawansowanej metamorfizacji, co stanowi przedmiot dyskusji. Wielu specjalistów twierdzi, że powstały one w erze paleozoicznej i wiążą ich formowanie z orogenezą kaledońską lub późniejszą orogenezą hercyńską. Inni specjaliści skłaniają się ku proterozoikowi, a nawet archaikowi, argumentując, że procesy metamorfizacji i fałdowania miały miejsce znacznie później w stosunku do pierwotnego formowania osadów.

Z punktu widzenia tektoniki, budowa Alp Centralnych jest niezwykle złożona. W erze paleozoicznej mogły istnieć tutaj góry, które uległy erozji, dostarczając materiału do formowania skał osadowych w morzu, które powstało na skutek transgresji morskiej. W okresie karbońskim nastąpiły także znaczące intruzje skał kwaśnych lub słabo kwaśnych, których pozostałością są obecnie Nockberge, Granity Brixen, granodiorytowy masyw Berninagruppe, granodiorytowy masyw Rieserfernergruppe, tonalitowy masyw Alpi dell’Adamello e della Presanella, diorytowy masyw Bergell oraz tufy i porfiry w pobliżu miasta Bozen w Południowym Tyrolu. Możliwe, że już wtedy rozpoczęły się procesy metamorficzne głęboko położonych osadów. Późniejsze fałdowanie osadów paleozoicznych oraz młodszych mezozoicznych często wiązało się z ich oderwaniem od podłoża. Zjawisko to objawiało się licznymi nasunięciami i płaszczowinami.

Skały krystaliczne zostały pokryte osadowymi skałami mezozoicznymi, co stanowi dowód na istnienie mezozoicznej transgresji morskiej. Osady mezozoiczne, w dużej części poddane erozji, można znaleźć w obrębie okien tektonicznych. W wyniku regionalnych nasunięć, które miały miejsce podczas formowania Alp Wschodnich pod koniec mezozoiku, autochtoniczne skały metamorficzne zostały oderwane od podłoża i częściowo nasunięte na pozostałości mezozoicznej pokrywy. W wyniku późniejszych procesów erozyjnych, istniejące płaszczowiny zostały częściowo zniszczone, co doprowadziło do powstania okien tektonicznych: Tauryjskiego Okna Tektonicznego oraz Engadyńskiego Okna Tektonicznego. W tych oknach mezozoiczne skały jurajskie wychodzą spod znacznie starszych skał metamorficznych. Jednak oś Tauryjskiego Okna Tektonicznego składa się ze starych gnejsów i łupków krystalicznych, podczas gdy skały mezozoiczne znajdują się na ich obrzeżu. Wskazuje to na istnienie nasunięć o charakterze antyklinalnym, których jądra są zbudowane z oderwanych starych skał metamorficznych. Większość specjalistów uważa, że metamorficzne skały Alp Centralnych są wynikiem bardziej lub mniej zaawansowanej metamorfizacji skał osadowych (paleozoicznych i mezozoicznych), które tworzą płaszczowiny wchodzące w skład tzw. jednostek penińskich.

Granice geologiczne między Alpami Centralnymi a Alpami Wapiennymi są wyraźne i silnie zaznaczone w terenie. Północną granicę Alp Centralnych, oddzielającą je od Północnych Alp Wapiennych, stanowi potężny, regionalny uskok Salzach-Aniza, przebiegający niemal równoleżnikowo, otoczony paleozoiczną strefą szarogłazową. W jej obrębie znajdują się górne koryta rzek Salzach i Aniza, które mają równoleżnikowy przebieg.

Południowa granica między Alpami Centralnymi a Alpami Wapiennymi również przebiega równoleżnikowo i ma długość setek kilometrów, stanowiąc regionalną Linię Gailtalu oraz jej przedłużenie – linię tonalitową. W jej otoczeniu, oprócz szarogłazów, znajdują się odsłonięcia skał permskich, karbońskich, dewońskich oraz nawet sylurskich i ordowickich. Wskazuje to, że skały metamorficzne Alp Centralnych musiały być sformowane co najmniej w paleozoiku. Możliwe, że uległy one późniejszemu pofałdowaniu oraz wtórnej metamorfizacji w wyniku procesów górotwórczych orogenezy alpejskiej. Problematyka ta jest jednak dyskusyjna, ponieważ część specjalistów uważa, że procesy metamorfizacyjne były bezpośrednio związane z fałdowaniem alpejskim.

Podczas formowania Alp, Alpy Centralne zostały wypiętrzone setki (a może i tysiące) metrów w stosunku do Północnych i Południowych Alp Wapiennych. Wypiętrzenie miało miejsce na linii wielkich uskoków regionalnych (uskok Salzach-Aniza, linia Gailtalu). W wyniku znacznego wypiętrzenia Alpy Centralne były poddane intensywnej erozji. Przyjmuje się, że erozja ta spowodowała usunięcie niemal całego mezozoicznego pokrycia Alp Centralnych, które pierwotnie miało postać głównie wapieni i dolomitów nasuniętych w skomplikowanym systemie płaszczowin, wchodzących w skład tzw. jednostek austriackich. W rezultacie wapienie i dolomity tworzące Alpy Wapienne występują w Alpach Centralnych w postaci niemal śladowej.

Podział Alp Centralnych na pasma

wg SOIUSA

• Zachodnie Alpy Retyckie
• Wschodnie Alpy Retyckie
• Zachodnie Taury
• Wschodnie Taury
• Alpy Styrii i Karyntii
• Prealpy Styrii

Inny podział

• Randgebirge östlich der Mur („przedgórze na wschód od rzeki Mury”: Hochwechsel, Alpy Fischbachskie, Grazer Bergland)
• Lavanttaler Alpen
• Niskie Taury
• Nockberge
• Wysokie Taury, Rieserferner
• Alpy Kitzbühelskie
• Alpy Zillertalskie
• Tuxer Alpen
• Stubaier Alpen
• Sarntaler Alpen
• Alpy Ötztalskie
• Samnaungruppe (fragment Alp Retyckich)
• Ferwall (fragment Alp Retyckich)
• Rätikon (fragment Alp Retyckich)
• Silvretta (fragment Alp Retyckich)
• Sesvennagruppe (fragment Alp Retyckich)
• Albula-Alpen (fragment Alp Retyckich)
• Plessur-Alpen (fragment Alp Retyckich)
• Oberhalbsteiner Alpen (fragment Alp Retyckich)
• Alpi di Livigno (fragment Alp Retyckich)
• Bernina-Alpen (fragment Alp Retyckich)
• Alpy Bergamskie

Przypisy

Bibliografia

Gwinner M.P., (1978): Geologie der Alpen. Stratigraphie, Paläogeographie, Tektonik, Schweizerbart, ISBN 978-3-510-65315-7.

Möbus G., (1997): Geologie der Alpen, Loga, ISBN 978-3-87361-249-5.

Pfiffner A.O., (2009): Geologie der Alpen, Uni-Taschenbücher, ISBN 978-3-8252-8416-9.

Ostalpen im Alpenvereins-Jahrbuch

Alpy na aeiou. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-02-25)].