Alpy
Alpy (fr. Alpes, niem. Alpen, wł. Alpi, słoweń. Alpe, ret. Alps, łac. Alpes) to najwyższy łańcuch górski w Europie, który rozciąga się łukiem od wybrzeża Morza Śródziemnego w okolicach Savony, aż po dolinę Dunaju w rejonie Wiednia. Długość tego łańcucha wynosi około 1200 km, a jego szerokość oscyluje od 150 do 250 km, zajmując powierzchnię około 220 tysięcy km².
Grań główna Alp rozpoczyna się przy przełęczy Bocchetta di Altare (dawniej znanej jako Colle di Cadibona), oddzielającej Alpy od Apeninów. Następnie biegnie w kierunku południowo-zachodnim, północno-zachodnim, północnym, a na najdłuższym odcinku w kierunku północno-wschodnim, aż do Höflein an der Donau, znajdującego się na północnym skraju Lasu Wiedeńskiego.
Najwyższym szczytem Alp, a także całej Europy, jest Mont Blanc (wł. Monte Bianco), znajdujący się na granicy francusko-włoskiej, który wznosi się na wysokość 4808 m n.p.m.
Alpy obejmują terytoria kilku państw europejskich, w tym: Francji, Monako, Włoch, Szwajcarii, Liechtensteinu, Niemiec, Austrii, Słowenii oraz Węgier.
Nazwa
Historyczne nazwy grecka i łacińska były używane w starożytności przez:
- Herodota (V wiek p.n.e.)
- Wergiliusza (I wiek p.n.e.)
- Pompejusza Festusa (około II w. n.e.)
Według Festusa, nazwa pochodzi od bieli (śniegów).
Geneza nazwy jest niejasna; niektórzy łączą ją z celtyckim rdzeniem „alb”, co oznacza „wysokość”, inni z łacińskim przymiotnikiem „albus” – „biały”, odnoszącym się do ośnieżonych szczytów. Ta druga teoria jest wątpliwa, ponieważ w całym łańcuchu termin „alp” odnosi się do wysokogórskich pastwisk, a nie do szczytów górskich.
Geologia
Alpy powstały w wyniku orogenezy alpejskiej jako część większego systemu górskiego, znanego jako łańcuch alpejsko-himalajski. Ich budowa jest fałdowo-płaszczowinowa, a w krajobrazie dominują strzeliste szczyty, kotły polodowcowe oraz doliny o ukształtowaniu U.
Klimat
Alpy znajdują się na granicy dwóch stref klimatycznych. Zachodni i północny skłon pozostaje pod wpływem klimatu umiarkowanego, natomiast skłon południowy charakteryzuje się klimatem podzwrotnikowym. Średnie temperatury w lipcu wahają się od +8 °C w Alpach Nadmorskich do -2 °C w Alpach Austriackich, a na północnym skłonie wynoszą od +19 °C do +24 °C na południu. Temperatura maleje wraz ze wzrostem wysokości.
Alpy Zachodnie otrzymują najwięcej opadów, do 4000 mm rocznie, podczas gdy Alpy Wschodnie mają około 2500-3000 mm. Najmniejsze opady, poniżej 500 mm, notowane są w wewnętrznych kotlinach Alp Wschodnich. Cechą charakterystyczną są silne, ciepłe wiatry fenowe. Alpy są źródłem wielu rzek Europy Zachodniej, takich jak Adyga, Pad, Rodan oraz Ren, a także rzeka Dunaj i jej dopływy. W dolinach Alp znajdują się również rozległe, polodowcowe jeziora, takie jak Genewskie, Czterech Kantonów, Bodeńskie, Garda, Como oraz Maggiore.
Fauna
W Alpach można spotkać różnorodne gatunki zwierząt:
- Ssaki:
- kozica północna
- koziorożec alpejski
- zając bielak
- polnik śnieżny
- niedźwiedź brunatny
- świstak alpejski
- Ptaki:
- pomurnik
- orzeł przedni
- pardwa
- płochacz halny
- wrończyk
- wieszczek
- Płazy:
- salamandra czarna
- salamandra plamista
Ochrona
W regionie występuje wiele endemicznych gatunków roślin i zwierząt, co doprowadziło do utworzenia licznych parków narodowych i rezerwatów.
Podział
Podział geograficzny
W podstawowym podziale wyróżnia się dwie główne części: wyższe Alpy Zachodnie oraz niższe Alpy Wschodnie. Granica między nimi przebiega przez obniżenie Jeziora Bodeńskiego, dolinę górnego Renu, przełęcz Splügen oraz dolinę Valle San Giacomo, aż do jeziora Lago di Como.
Podział ten oparty jest na wyraźnych różnicach geologicznych między Alpy Wschodnimi a Zachodnimi.
Podział geologiczny
W Alpach Wschodnich, ze względu na ich budowę geologiczną, wyróżnia się:
- starsze Alpy Centralne (niem. Zentralalpen), zbudowane ze starych skał metamorficznych (gnejsy, łupki krystaliczne, łupki fyllitowe), pociętych intruzjami granodiorytowymi, tonalitowymi i riolitowymi oraz pokrytych fragmentarycznie mezozoicznymi skałami osadowymi (głównie wapienie),
- młodsze Alpy Wapienne (niem. Kalkalpen), składające się z trzeciorzędowych skał osadowych (głównie wapienie i dolomity),
- najmłodsze Prealpy, zbudowane z kredowych i trzeciorzędowych skał, głównie fliszowych, a także granitowych.
Podział na grupy górskie
Partizione delle Alpi
- Alpi Occidentali (Alpy Zachodnie)
- Alpi Centrali (Alpy Środkowe)
- Alpi Orientali (Alpy Wschodnie)
Podział Alp według SOIUSA
- Alpi Occidentali (Alpy Zachodnie)
- Alpi Sud-occidentali
- Alpi Nord-occidentali
- Alpi Orientali (Alpy Wschodnie)
- Alpi Centro-orientali (Alpy Centralne)
- Alpi Nord-orientali (Północne Alpy Wapienne)
- Alpi Sud-orientali (Południowe Alpy Wapienne)
Podział Alp Wschodnich według AVE
- Nördliche Ostalpen
- Zentrale Ostalpen
- Südliche Ostalpen
- Westliche Ostalpen
Szczyty
Najwyższe
- Mont Blanc – 4808 m n.p.m.
- Mont Blanc de Courmayeur – 4748 m n.p.m.
- Dufourspitze – 4634 m n.p.m.
- Nordend – 4608 m n.p.m.
- Zumsteinspitze – 4563 m n.p.m.
- Signalkuppe – 4554 m n.p.m.
- Dom – 4546 m n.p.m.
- Liskamm – 4532 lub 4527 m n.p.m.
- Weisshorn – 4506 m n.p.m.
- Täschhorn – 4491 m n.p.m.
- Matterhorn – 4478 m n.p.m.
Najwybitniejsze
- Mont Blanc
- Finsteraarhorn
- Piz Bernina
- Dufourspitze
- Barre des Écrins
Najbardziej znaczące dla wspinaczki
- Eiger
- Aiguille du Dru
- Grandes Jorasses
- Matterhorn
- Piz Badile
- Tre Cime di Lavaredo
- Les Droites
Przełęcze
- Col Major – 4730 m n.p.m. (najwyższa przełęcz Europy),
- Sesiajoch – 4424 m n.p.m.,
- Col de la Brenva – 4333 m n.p.m.,
- Domjoch – 4286 m n.p.m.,
- Lysjoch – 4277 m n.p.m.,
- Mischabeljoch – 3856 m n.p.m.,
- Alphubel Pass – 3802 m n.p.m.,
- Adler Pass – 3798 m n.p.m.,
- Moming Pass – 3745 m n.p.m.,
- Schwarztor – 3741 m n.p.m.,
- Lauitor – 3700 m n.p.m.
Uwagi
Przypisy
Zobacz też
- Czterotysięczniki Alp
