Alopias superciliosus

Alopias superciliosus to gatunek morskiej ryby chrzęstnoszkieletowej, zaliczanej do rodziny kosogonowatych (Alopiidae). Można go spotkać w wodach wszechoceanu. Cechą charakterystyczną tego rekina jest długi płat górny płetwy ogonowej, który ma długość porównywalną z resztą ciała. Dodatkowo, ryba ta posiada niezwykle duże oczy, które są rozciągnięte w kierunku grzbietu. A. superciliosus może osiągać maksymalnie 488 cm długości ciała.

Odżywianie i rozmnażanie

Jest to gatunek epipelagiczny i nerytyczny, ale także epibentosowy. Żywi się rybami otwartej wody, takimi jak śledziowate i makrelowate, a także rybami dennymi, w tym morszczukowatymi, które ogłusza za pomocą silnych uderzeń płetwy ogonowej. Młode osobniki żywią się jajami, a według niektórych źródeł, także rodzeństwem. Samice zazwyczaj rodzą dwa młode, ale czasami może ich być cztery.

Gatunek nie stanowi zagrożenia dla ludzi, jednak ludzie są dla niego głównym zagrożeniem. Mięso tej ryby, zarówno suszone, wędzone, jak i świeże, jest spożywane po przyprawieniu solą. Z płetw przygotowuje się zupę, a skórę wykorzystuje się jako surowiec. Tran uzyskiwany z tej ryby jest źródłem witamin. Od lat 60. i 70. XX wieku gatunek ten często staje się przyłowem w połowach tuńczyków i marlinów. Został sklasyfikowany przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) jako gatunek narażony na wyginięcie (VU – Vulnerable). Dokładna liczebność populacji nie jest znana, jednak trend wydaje się być spadkowy.

Taksonomia i zapis kopalny

Gatunek został opisany naukowo w 1841 roku przez Richarda Thomasa Lowe, choć niektóre źródła podają 1839 jako datę jego pierwszego opisu. Otrzymał on początkowo nazwę Alopecias superciliosus, a jego opis ukazał się w „Proceedings of the Zoological Society of London”. Miejsce typowe holotypu to Madera na północnym Atlantyku. Obecnie jego właściwa nazwa to Alopias superciliosus. W 1935 roku H. Nakamura opisał nowy gatunek rekina, Alopias profundus, uznawany obecnie przez większość autorów za synonim A. superciliosus. Do rodzaju Alopias należą także: A. pelagicus i A. vulpinus.

Badania prowadzone przez Blaise Eitner w 1995 roku ujawniły, że A. superciliosus jest blisko spokrewniony z A. pelagicus. Jednocześnie badania z 2018 roku wykazały, że najbliższym krewnym A. pelagicus jest A. vulpinus. Porównania cech diagnostycznych zębów lamniformów wskazują, że A. superciliosus jest najbliżej spokrewniony z wymarłym kredowym gatunkiem rekina, Cretoxyrhina mentelii.

Skamieniałości A. superciliosus odkryto w mioceńskich osadach Japonii, datowanych na 16–11,6 miliona lat.

Nazwa „Alopias” pochodzi od greckiego słowa „Alṓpēx” (ἀλώπηξ), co oznacza lisa, co odnosi się do antycznego mitologicznego „rekina-lisa”, znanego z przebiegłości. Epitet gatunkowy „superciliosus” oznacza „z brwiami”. Nakamura nazwał swój nowy gatunek „profundus”, ponieważ sądził, że zamieszkuje głębokie wody, w przeciwieństwie do A. pelagicus, który miał żyć w górnych warstwach toni wodnej. Angielskie „bigeye” oznacza „wielkooki” i odnosi się do dużych oczu tego gatunku; wyraz „thresher” pochodzi od czasownika „to thresh”, co można tłumaczyć jako „młócić zboże” – prawdopodobnie z powodu sposobu używania ogona. W Meksyku i na Kubie A. superciliosus nazywany jest „Zorro” oraz „Tiburón zorro”, co oznacza „lis” i „rekin-lis”. W Meksyku znany jest również pod innymi nazwami, takimi jak „Coludo prieto” oraz „Tiburón grillo”.

Występowanie

Ryba ta jest kosmopolityczna i występuje w wodach wszechoceanu. W Oceanie Atlantyckim można ją spotkać u wybrzeży: Nowego Jorku do Florydy (USA), Bahamów, Kuby, Wenezueli oraz południowej Brazylii; w Europie w wodach Portugalii z Maderą, Senegalu, Gwinei, Sierra Leone oraz Angoli. W zachodnim Oceanie Indyjskim żyje w pobliżu Madagaskaru i Afryki Południowej. W Pacyfiku występuje w rejonie południowej Japonii, Tajwanu, Nowej Kaledonii, północno-zachodniej Australii oraz Nowej Zelandii, a na wschodzie od Hawajów do południowej Kalifornii (USA) oraz zachodnich wysp Galapagos. Spotykana jest również w Morzu Śródziemnym, Morzu Arabskim oraz w Zatoce Kalifornijskiej i Zatokach Meksykańskiej.

IUCN wyróżnia dwa typy miejsc: te, w których gatunek prawdopodobnie występuje oraz te, gdzie jego obecność jest pewna.

Wody, w których prawdopodobnie występuje: Albania, Amerykańskie Samoa, Arabia Saudyjska, Bangladesz, Benin, Chile, Chorwacja, Cypr, Dżibuti, kontynentalne terytorium Ekwadoru, Egipt, Erytrea, Fidżi, Grecja, Guam, Hawaje, Izrael, Kamerun, Mikronezja, Mjanma, Namibia, Niue, Wyspa Norfolk, Marian Północnych, Palau, Papua-Nowa Gwinea, Peru, Polinezja Francuska, Samoa, Syria, Tajlandia, Togo, Tokelau, Tonga, Tunezja, Turcja, Tuvalu, Vanuatu, jak również Wallis i Futuna, Wyspy Cooka, Wyspy Kokosowe, Wyspy Salomona, Wyspy Marshalla i Wyspy Wielkanocne.
Wody, w których gatunek ten występuje na pewno: Algieria, Andamany, Angola, Anguilla, Antigua i Barbuda, Aruba, Australia, Bahamy, Barbados, Belize, Bermudy, Bonaire, Sint Eustatius i Saba, Bośnia i Hercegowina, Brazylia, Brunei, Czagos, Wyspy Zielonego Przylądka, Kambodża, Kanada, Kajmany, Chiny, kontynentalna Kolumbia oraz terytoria wyspiarskie Kolumbii, Komory, Kongo, Kostaryka, Kuba, Curaçao, Kości Słoniowej, Spratleje, Dominikana, Galápagos, Salwador, Gwinea Równikowa, Annobón, Francja, Wyspa Clippertona, Gujana Francuska, Gabon, Gambia, Ghana, Grenada, Gwadelupa, Gwatemala, Gwinea, Gwinea-Bissau, Gujana, Haiti, Honduras, Hongkong, Andamany, Indonezja, Iran, Irlandia, Włochy, Jamajka, Japonia, Kenia, Kiribati, Liban, Liberia, Libia, Makau, Madagaskar, Malediwy, Malta, Martinika, Mauretania, Mauritius, Majotta, Meksyk, Monako, Czarnogóra, Montserrat, Maroko, Mozambik, Nauru, Nowa Kaledonia, Nowa Zelandia, Nikaragua, Nigeria, Oman, Pakistan, Panama, Filipiny, Portugalia (Azory, Portugalia kontynentalna, Madera, Wyspy Selvagens), Portoryko z Navassa, Reunion, Saint Barthélem, Saint Kitts i Nevis, Saint Lucia, Saint Martin, Saint Pierre i Miquelon, Saint Vincent i Grenadyny, Senegal, Seszele, Sierra Leone, Singapur, Sint Maarten, Słowenia, Somalia, Afryka Południowa, Wyspy Kanaryjskie i kontynentalna Hiszpania, Sri Lanka, Sudan, Surinam, Tajwan, Chińska Republika Ludowa, Tanzania, Timor Wschodni, Trinidad i Tobago, Turks i Caicos, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Wielka Brytania, USA (Johnston, Wake, Howland, Baker, Midway i wiele innych atoli), Urugwaj, Wenezuela, Wietnam, Wyspy Dziewicze oraz Brytyjskie Wyspy Dziewicze, Saharze Zachodniej, a także w Jemenie.

Morfologia

Jest to stosunkowo duży przedstawiciel rodziny kosogonowatych (Alopiidae); różne źródła często podają różne wymiary ciała tego rekina. W Sharks of the World autorstwa Leonarda Compagno wspomniano, że gatunek ten może osiągać maksymalnie 461 cm długości. IUCN podaje, że długość może wynosić 484 cm, a FishBase uznaje 488 cm jako maksymalną długość całkowitą. Raporty z XX wieku wskazują, że najmniejszy odłowiony samiec miał 270 cm, a największy 400 cm, natomiast najmniejsza samica mierzyła 350 cm, a największa 430 cm. W 1981 roku u wybrzeży Nowej Zelandii złowiono osobnika o długości 4,9 m. W 1948 roku Bigelow i Schroeder na podstawie wielkości szczęk okazu z Kuby oszacowali, że osiągał on 548 cm (18 stóp), jednak to stwierdzenie budzi wątpliwości, ponieważ nie ma na to solidnych dowodów. Noworodki osiągają długość od 64 do 106 cm, a dobrze rozwinięte płody mają zazwyczaj 105–106 cm. Samce osiągają dojrzałość płciową przy długości ciała od 245 do 300 cm, natomiast samice w wieku od 282 do 355 cm, chociaż istnieją wątpliwości co do tych danych, ponieważ inne źródła podają, że A. superciliosus dojrzewa, gdy osiąga długość od 154 do 341 cm.

Gatunek może ważyć do 363,8 kg. Samce o długości 160, 321 i 340 cm ważyły odpowiednio 10, 126 i 123 kg, natomiast samice o długości 177, 299, 304, 326, 351 i 394 cm osiągały wagi 12,5, 85, 73, 102, 134, 193 i 209 kg.

Rekiny te charakteryzują się długim, wężowym płatem górnym płetwy ogonowej, który osiąga 50% długości ciała rekina, ale zdarza się, że jest tak długi, jak całe ciało rekina. Płat dolny jest również dobrze rozwinięty, lecz krótszy. Pierwsza płetwa grzbietowa jest przesunięta do tyłu, co nie występuje u innych gatunków kosogonów. Płetwy piersiowe są zagięte (sierpowate) i mają szerokie końce. Duże oczy (osiągające średnicę 10 cm u dużych osobników) skierowane są ku górze. Opisuje się także wcięte czoło oraz długi, bulwiasty pysk. Zęby są średniej wielkości. Samce posiadają zęby z długimi, smukłymi guzkami o stożkowatych końcówkach i gładkich krawędziach, podczas gdy zęby samic przypominają ostrza i mają wąskie guzki o gładkich krawędziach. U obu płci zęby przednie są proste i symetryczne, natomiast pozostałe zakrzywiają się w kierunku kącików ust. Bruzdy wargowe są nieobecne. Zęby skórne (odontoda) mają ostre zakończenia, prostą budowę i minimalnie zachodzą na siebie. Wzdłuż ciała (nad szparami skrzelowymi) przebiega głęboki rowek, który zaczyna się od głowy.

Wierzch ciała jest purpurowoszary, czasem fioletowobrązowy lub szarawobrązowy; w nocy osobniki A. superciliosus przybierają srebrzystobrązowy odcień, a boki zdobią fioletowo-złote oznaczenia. Spód ciała może być kremowy, biały lub żółtawy; ta barwa nie sięga do nasad płetw piersiowych. Tylne końcówki płetw piersiowych i brzusznych, a czasem także płetwa grzbietowa, są ciemne. Ciało martwych osobników szybko blaknie, zmieniając kolor na ciemny, fioletowobrązowy, a później staje się niemal czarne. Dotyk lub zarysowanie skóry powoduje, że kolor zanika.

W oczach stwierdzono rozwiniętą sieć dziwną (łac. rete mirabile). Choć nie przeprowadzono bezpośrednich pomiarów temperatury oczu, struktury te prawdopodobnie pełnią funkcję wymiennika ciepła, co sugeruje, że A. superciliosus może być gatunkiem stałocieplnym, tak jak inne lamnokształtne, chociaż wiedza na ten temat jest ograniczona.

Gatunek różni się od pokrewnych, takich jak A. pelagicus i A. vulpinus, swoimi dużymi oczami, rowkiem przechodzącym przez ciało oraz mniejszą liczbą zębów.

Ekologia

Jest to gatunek wędrowny, który zamieszkuje wody tropikalne i umiarkowane. Dawniej sądzono, że gatunek ten jest mezopelagiczny i żyje w głębinach, co miało być potwierdzone przez jego ubarwienie (typowe dla ryb głębinowych) i dużymi oczami. Obecnie wiadomo, że żyje w strefie nerytycznej, pelagialu, epipelagialu oraz epibentosu, blisko szelfu kontynentalnego, na głębokościach zwykle od 0 do 100 m, a według innych źródeł może schodzić na głębokość 955 m p.p.m. Rzadko zapuszcza się wody lądowe, co zdarza się tylko samicom – odnotowano przypadki w pobliżu mielizn na Florydzie oraz Myrtle Beach (Karolina Południowa), a także osobnik, który przypłynął do ujścia rzeki Saloum (Senegal).

A. superciliosus żywi się innymi rybami pelagialu, głowonogami oraz w mniejszym stopniu skorupiakami. W diecie tego gatunku wymienia się między innymi: żaglonowate (Alepisauridae), makrelowate (Scombridae), śledziowate (Clupeidae), małe ryby określane jako billfish (tj. mieczniki oraz żaglicowate) oraz ryby dennych, takie jak morszczukowate (Merlucciidae) i witlinki (Merlangius merlangus). Analizy treści żołądka u wybrzeży Meksyku i USA wykazały, że w 23 żołądkach stwierdzono 20 taksonów zwierząt, w tym 10 grup ryb kostnych, z których największy procent diety stanowiły Paralepididae, morszczuk oregoński (Merluccius productus), sajra (Cololabis saira), makrela japońska (Scomber japonicus) oraz sardela kalifornijska (Engraulis mordax), a także 8 taksonów głowonogów, w tym kałamarnica Humboldta (Dosidicus gigas) oraz przedstawiciele rodzaju Gonatus, a pozostałe dwa taksony to przedstawiciele skorupiaków. W Morzu Śródziemnym jest ściśle związany ze szkółkami tazara maruna (Auxis rochei).

Ofiarę A. superciliosus prawdopodobnie ogłusza uderzeniami płatu górnego płetwy ogonowej, na co wskazują obserwacje osobników tego gatunku zahaczonych ogonem na taklach.

Nie ma określonego czasu okresu rozrodczego ani rodzenia dla tego gatunku. Ogólnie gatunek ten ma ograniczoną zdolność rozrodczą, a samica w swoim życiu wydaje na świat tylko 20 młodych. Parowanie odbywa się w charakterystycznym uścisku. Ciąża trwa 12 miesięcy. Embriony są owofagami, po absorpcji pęcherzyka żółciowego żywią się jajami produkowanymi przez matkę; nie są przy tym kanibalami wobec rodzeństwa, chociaż niektóre publikacje sugerują, że zarodki jedzą swoich krewnych. Samica zazwyczaj rodzi dwa młode, ale ich liczba może wynosić nawet cztery. A. superciliosus może dożyć maksymalnie 20 lat, co zostało potwierdzone obserwacjami samic w wodach Tajwanu; oszacowano jednak, że gatunek ten dojrzewa w wieku 9 lat, a maksymalna długość życia może wynosić nawet 28 lat. Długość pokolenia została oszacowana na 18,5 lat.

Status

Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje Alopias superciliosus za gatunek narażony na wyginięcie (VU – Vulnerable) nieprzerwanie od 2009 roku. Liczebność populacji nie została dokładnie oszacowana, a trend populacji uznaje się za spadkowy. Gatunek ten został uwzględniony w II załączniku Konwencji o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami (CITES).

Obserwacje z wybrzeży Stanów Zjednoczonych w latach 1992–2013 wykazały, że liczebność tego gatunku w północno-zachodnim Atlantyku ustabilizowała się, chociaż presja połowowa występowała przez dwie dekady przed 1992 rokiem. Analiza trendów pokazuje roczne stopy redukcji wynoszące 3,1%, co jest zgodne z szacunkową medianą redukcji wynoszącą 83,1% w ciągu trzech pokoleń. Na południowym Atlantyku dane CPUE z floty taklowej wskazują na ogólną tendencję spadkową od 1971 do 2001 roku, jednak dane te nie zostały uznane za wiarygodne.

Ocena ryzyka dla zrównoważonego rozwoju tego gatunku na Pacyfiku wykazała, że śmiertelność połowowa jest ogólnie niska w połowach pelagicznych, jednak w niektórych latach przekraczała maksymalny próg zrównoważonego oddziaływania dla tego gatunku. Analiza danych CPUE z Hawajów z lat 1995–2014 wykazała roczne stopy wzrostu na poziomie 0,4%, co odpowiada medianie wzrostu wynoszącej 24% w ciągu trzech pokoleń (55,5 lat). Największe prawdopodobieństwo wzrostu występuje w ciągu trzech pokoleń. Dane dotyczące procesu CPUE pochodzą z dużego obszaru wokół Hawajów, ale mogą nie odzwierciedlać sytuacji w całym regionie Pacyfiku.

W trzech regionach szacuje się, że liczebność tego kosogona spada w Atlantyku i Oceanie Indyjskim, a wzrasta wokół Hawajów. Aby oszacować globalny trend populacyjny, trendy populacyjne dla każdego regionu zostały ważone zgodnie z względną wielkością regionu. Ogólna szacowana mediana redukcji populacji wyniosła 36,5%, przy najwyższym prawdopodobieństwie redukcji < 20% w ciągu trzech pokoleń. Mimo to, jak wspomniano, region Hawajów może nie odzwierciedlać właściwie trendu całej populacji Pacyfiku, gdzie trendy są niepewne. Ocena ryzyka obejmująca cały Pacyfik wykazała, że presja dla zrównoważonego rozwoju jest ogólnie niska, a dane z Oceanu Indyjskiego dotyczą dwóch gatunków oraz starszego szeregu czasowego. W związku z tym wykorzystano ocenę ekspercką, opierając się na szacunkowej redukcji populacji o 30–49% w ciągu trzech pokoleń, bazując na dostępnych danych dotyczących liczebności i bieżących poziomów eksploatacji. Dlatego gatunek ten jest oceniany jako narażony.

Relacje z ludźmi

Uważany był za gatunek stosunkowo rzadki, aż do lat 60. i 70. XX wieku, gdy wprowadzono nowoczesne metody połowu tuńczyków i marlinów. Poławiany jest na całym świecie jako zdobycz, ale również stanowi przyłów w komercyjnych oraz drobnych połowach ryb pelagicznych przy użyciu takli, okrężnic i sieci skrzelowych. Większość połowów stanowi przyłów komercyjnych flot pelagicznych na wodach przybrzeżnych oraz na pełnym morzu. Złapany jest także w przybrzeżnych taklach, sieciach skrzelowych, trójściennych, a czasami włokach, szczególnie w obszarach o wąskich szelfach kontynentalnych. Rekin zazwyczaj spędza noce blisko powierzchni, co zwiększa ryzyko połowu, natomiast w ciągu dnia prawdopodobnie znajduje schronienie, nurkując na większe głębokości, gdzie operuje większość komercyjnych flot tuńczykowych.

A. superciliosus jest cenioną rybą wśród wędkarzy, a chociaż wielu stosuje metodę „złowić i wypuścić”, połowy rekreacyjne mogą stanowić zagrożenie, ze względu na wysokie prawdopodobieństwo śmierci po wypuszczeniu. Hipoteza ta została poparta badaniami przeprowadzonymi na pokrewnym gatunku A. vulpinus; stwierdzono, że wszystkie osobniki złapane na haczyk przeżyły, podczas gdy większość egzemplarzy łowionych inną metodą już nie. W przypadku połowów komercyjnych, śmiertelność osobników A. superciliosus, które zostały złapane w sieci, jest wysoka – od 49 do 68% złowionych osobników uznano za martwe podczas odciągu.

Ryba ta jest spożywana przez ludzi. Poławiana jest dla mięsa, płetw do zupy z płetwy rekina, skóra wykorzystywana jest jako surowiec, a olej z wątroby stanowi źródło witamin. Mięso można przyrządzać na różne sposoby, jak pieczone, grillowane lub opiekane, jednak nie nadaje się do gotowania na parze, smażenia ani gotowania. Można je również wędzić lub suszyć, dodając sól.

Gatunek ten nie jest groźny dla ludzi.