Alojzy Nagel (kasz. Alosz Nôdżel, urodzony 26 maja 1930 r. w Kielnie k. Wejherowa, zmarły 19 lipca 1998 r. w Gdyni) był kaszubskim poetą i prozaikiem, który pisał opowiadania dla dzieci oraz wspomnienia.
Życiorys
Alojzy Nagel przyszedł na świat 26 maja 1930 r. w rodzinie krawca Leona i Gertrudy Naglów w Kielnie, wówczas należącym do powiatu morskiego. Był środkowym z trojga dzieci; miał dwie siostry. Jego ojciec stracił rękę podczas I wojny światowej i otrzymywał znaczną rentę z Niemiec, a matka również pracowała jako krawcowa. W 1937 r. Alojzy rozpoczął naukę w polskiej szkole w Kielnie, którą ukończył w 1944 r. jako szkołę niemiecką. Rodzina Nagla ukrywała uciekiniera z obozu. W 1943 r. stracił matkę, a w styczniu 1945 r. zmarł jego ojciec, który został zastrzelony w trakcie działań wojennych. Pod koniec wojny mieszkał w Miszewie pod opieką swojej ciotki, Wandy Hallmann (1907-1951), którą wspominał później w swoich tekstach. Po zakończeniu wojny pracował przy odbudowie kościoła w Kielnie, a w 1947 r. rozpoczął naukę w gimnazjum i liceum ogólnokształcącym prowadzonym przez księży werbistów w Górnej Grupie k. Grudziądza. W 1950 r., aby uniknąć służby wojskowej, wstąpił do zakonu w Pieniężnie k. Olsztyna, gdzie rozpoczął studia teologiczne. W 1952 r. opuścił zakon z powodu problemów ze zdrowiem i słuchu. Po śmierci ciotki powrócił do Kielna, gdzie żył w ubóstwie w zniszczonym domku przy kościele. Pracował w różnych instytucjach jako pracownik niewykwalifikowany, a w 1958 r. został referentem działu zakupów w gminnej spółdzielni w Szemudzie. Z powodu postępującej głuchoty przeniósł się do domu opieki w Pucku, a później w Wejherowie, gdzie otrzymywał podstawowe utrzymanie. W 1966 r. zdał maturę eksternistycznie, a w 1967 r. rozpoczął pracę w księgarni. Pracował także w spółdzielni inwalidów, mając tzw. trzecią grupę inwalidztwa. Nigdy nie założył rodziny. W 1983 r. przeszedł na emeryturę. Z powodu trudnej sytuacji finansowej, po wprowadzeniu stanu wojennego, wstąpił do Związku Literatów Polskich, który był kontrolowany przez nowe władze. Krótko mieszkał w Kielnie, a od 1986 r. osiedlił się w Gdyni w domu „Za falochronem” w dzielnicy Witomino-Radiostacja. Jego 65. urodziny stały się okazją do oddania mu hołdu; Nagel otrzymał m.in. Nagrodę literacką wojewody gdańskiego (Maciej Płażyński) za rok 1994. W maju 1995 r. w Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie zorganizowano wystawę „Alojzy Nagel – życie i twórczość” oraz obchody na cześć twórcy, podczas których Nagel był obecny. W ostatnich latach życia zmagał się z poważnymi problemami zdrowotnymi, przebywając w ośrodku w Chwarznie. Zmarł 19 lipca 1998 r., a pochowany został 23 lipca 1998 r. w Kielnie. W pierwszą rocznicę jego śmierci Gmina Szemud oraz Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie ufundowały mu okazały nagrobek. W Kielnie znajduje się także ulica jego imienia, a w pobliskim Nowym Dworze Wejherowskim, 26 maja 2003 r., nadano jego imię szkole podstawowej, która otrzymała sztandar, a Wiesława Witosława Frankowska skomponowała hymn szkoły na kaszubski tekst jej Patrona.
Twórczość
Alojzy Nagel rozpoczął swoją przygodę z pisaniem w szkole, gdzie tworzył w dwóch językach: po polsku i łacinie. Dzięki namowom Lecha Bądkowskiego zaczął pisać po kaszubsku. Dołączył do Koła Młodych przy gdańskim oddziale ZLP, a w 1953 r. zadebiutował jako poeta w „Dzienniku Bałtyckim”, publikując kilka rymowanych bajek kaszubskich z morałem. Publikował w takich czasopismach jak: „Kamena”, „Kaszëbë”, „Litery”, „Gromada – Rolnik Polski”, „Biuletyn Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego” oraz „Pomerania”. W połowie lat 60. wstąpił do Stowarzyszenia Twórców Ludowych w Lublinie. W „Pomeranii” pisał także kaszubskie felietony pod pseudonimem. Wiele jego wierszy znalazło się w różnych antologiach i zostało przetłumaczonych na kilka języków, w tym niemiecki, często z muzyką.
W 1968 r. Nagel otrzymał wejherowską Nagrodę Remusa, a w 1970 r. ukazał się jego pierwszy samodzielny tom wierszy pt. „Procem nocë”, który zawierał 30 utworów. (Nazwisko autora na stronie tytułowej podano jako „Nagiel”; podobne rozbieżności można znaleźć w prasie). Wydano 600 egzemplarzy tej książki, która została wznowiona po śmierci autora. Przygotował ją Wojciech Kiedrowski, inaugurując działalność wydawnictwa ZK-P. W tym samym roku Nagel został członkiem ZLP i otrzymał nagrodę Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gdańsku. W 1971 r. Leon Roppel przygotował obszerny tom wierszy Nagla pod tytułem „Cassubia fidelis”, co oznacza „Kaszuby wierne” (w domyśle: Polsce), co było kompromisem na rzecz polonocentrycznych poglądów redaktora, który opatrzył książkę posłowiem. Dzięki wsparciu dwóch instytucji oraz Jerzego Kiedrowskiego wydano 1000 egzemplarzy tej książki. Autor otrzymał również Srebrny Krzyż Zasługi. W 1972 r. Nagel odebrał kaszubski Medal Stolema. W 1975 r. opublikował tom refleksyjnych wierszy „Astrë” (27 utworów w wyborze Bolesława Faca, nakład 1000 egz.). Był to początek jego twórczości dla dzieci.
W 1977 r. wydano tom krótkich bajek dla dzieci Nagla pt. „Nënka Roda i ji dzôtczi”, poprzedzony wierszem „Nie zabôczta”, z ilustracjami Gerarda Dziecielskiego (2000 egz.), a w 1979 r. jego większy tom pt. „Cëdowny wzérnik”, również z ilustracjami G. Dziecielskiego (2000 egz.). Pierwszy z tych tomów został przetłumaczony przez Izabellę Trojanowską i ukazał się jako „Matka Przyroda i jej dzieci” w 1981 r. w nakładzie 100 tysięcy egzemplarzy z ilustracjami Jana Miśka. Nagel opublikował też dwa kolejne tomy dla dzieci: poetycki „Szadi Władi” (1983) oraz prozatorski „Dzéwczę i krôsnięta” (1988), z ilustracjami Małgorzaty Marczak, który zawierał 45 bajek i miał nakład wynoszący 2000 egzemplarzy. Szybko ukazało się także jego polskie tłumaczenie, również autorstwa I. Trojanowskiej, w identycznej szacie graficznej, pod tytułem „Dziewczynka i krasnoludki”, opublikowane w nakładzie 40 tysięcy egzemplarzy.
Pod koniec swojego życia Nagel powrócił do poważnej liryki i w 1992 r. wydał niewielki tom wierszy religijnych pt. „Otemknij dwiérze”, zredagowany przez Stanisława Pestkę i dedykowany bp. Andrzejowi Śliwińskiemu (2000 egz.). Twierdził, że poruszane w nim tematy są trwałe i nieprzemijające. W 1993 r. opublikował wspomnienia z dzieciństwa pt. „Świecka apostołka Wanda Hallmann”, w skromnym nakładzie 99 egzemplarzy, skupiające się na osobie ciotki, która była jego opiekunką. Tłumaczył również Nowy Testament na język kaszubski. Publikował w prasie i periodykach, a wiele okolicznościowych wierszy rozdawał. Miał wyraźną łatwość w pisaniu. Pomimo głuchoty aktywnie uczestniczył w życiu towarzyskim i oficjalnym (nosił aparat słuchowy). Krytykował m.in. aktualne życie polityczne, co skłoniło go do napisania wspomnianych wierszy religijnych. W 1995 r. otrzymał kaszubskie wyróżnienie – Srebrną Tabakierę Abrahama, przyznawaną przez gdyński oddział ZK-P, organizację, którą poeta krytykował za brak dostatecznej kaszubskości.
Krytycy i recenzenci, w tym Tadeusz Bolduan, Jan Drzeżdżon, Bolesław Fac oraz Stanisław Janke, podkreślają liryczność poezji Alojzego Nagla, jej zwięzłość i prostotę. Jego wiersze są często lakoniczne, ale przepełnione uczuciami, melancholią, a nawet pesymizmem. W formie są raczej klasyczne, zwrotkowe i rymowane, nie eksperymentuje z formą ani nie przesadza. Pisane są w rodzimej mowie autora, czyli w gwarze okolic Kielna. Natomiast w twórczości dla dzieci Nagel jest pogodnym i dowcipnym poetą oraz bajkopisarzem. Jego utwory dla dzieci ostatnio często pojawiają się w wznowieniach oraz w podręcznikach języka kaszubskiego. W 1997 r. dzięki współpracy dwóch instytucji oraz wsparciu Gminy Szemud oraz Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie wydano zbiór (28 wierszy) „poważnej” poezji A. Nagla pt. „Nie spiéwôj pùsti nocë”, pod redakcją S. Jankego, z ilustracjami J. Miśka i w zmodyfikowanej pisowni. W 1999 r. wznowiono pierwszy tom jego poezji, „Procem nocë”, poprawiony, z uwspółcześnioną pisownią i krótkim życiorysem autora. W rękopisie pozostały m.in. jego wspomnienia pt. „Moje żëcé”, przechowywane w MPiMK-P.
Publikacje
Procem nocë, Wyd. ZK-P, Gdańsk 1970, Oficyna Czec, Gdańsk 1999
Cassubia fidelis, Wyd. Wydział Kultury Prezydium WRN w Gdańsku i Gdańskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuki o/Wejherowo, Gdańsk-Wejherowo 1971
Astrë, Wyd. ZK-P, Gdańsk 1975
Nënka Roda i ji dzôtczi, Wyd. ZK-P, Gdańsk 1977
Cëdowny wzérnik, Wyd. ZK-P, Gdańsk 1979
Matka Przyroda i jej dzieci. Bajki kaszubskie, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1981
Szadi Władi, Wyd. ZK-P, Gdańsk 1983
Dzéwczę i krôsnięta, Wyd. ZK-P, Gdańsk 1988
Dziewczynka i krasnoludki, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1988
Otemknij dwiérze, Wydawnictwo Diecezjalne, Pelplin 1992
Świecka apostołka Wanda Hallmann, Wyd. RWK Gdańsk 1993
Nie spiéwôj pùsti nocë. Wierztë wëbróné, Wyd. Instytut Kaszubski i „Pomerania”, Gdańsk 1997
Udział w antologiach (ważniejsze pozycje)
Wieś tworząca. IV antologia współczesnej poezji chłopskiej, Lublin 1970
Pogłosy ziemi. Antologia współczesnej ludowej poezji religijnej, Wyd. PAX, Warszawa 1971
Kaschubische Anthologie, wyd. Otto Sagner Verlag, München 1973
Modra struna. Antologia poezji kaszubskiej, Wydawnictwo Morskie, Gdynia-Gdańsk 1973 (15 utworów)
Drëszny spiewë. Pieśni przyjaciół. Песни дружбы, Wyd. Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie i ZK-P o/Wejherowo, Wejherowo 1977 (łącznie 8 utworów w wersjach oryginalnych i tłumaczeniach)
Swięti dzél dësze, Wyd. ZK-P, 1981
W. Kirstein (red.), Kaszëbsczié kolędë ë godowé spiéwë, Wyd. ZK-P, Gdańsk 1982
J. Drzeżdżon, Współczesna literatura kaszubska 1945-1980, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1986 (Trudna droga kaszubska, wspomnienia)
R. Wosiak-Śliwa, M. Cybulski, Kaszubski język literacki. Podręcznik dla lektoratów, Gdańsk 1992
Mësla dzecka. Antologiô kaszëbsczich wiérztów dlô dzôtków i młodzëznë, Wyd. Rost, Banino 2001 (19 utworów)
Dzëczé gãsë. Antologiô kaszëbsczi pòezji, Wyd. Region, Gdynia 2004 (7 utworów)
Bibliografia
Alfred F.A.F. Majewicz, Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655 [zarchiwizowane] (pol.).
F. Neureiter, Geschichte der Kaschubischen Literatur, wyd. Otto Sagner Verlag, München 1978, 1991
R. Ostrowska, I. Trojanowska, Bedeker kaszubski, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1974, 1979
F. Neureiter, Historia literatury kaszubskiej. Próba zarysu, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1982
J. Drzeżdżon, Współczesna literatura kaszubska 1945-1980, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1986
T. Bolduan, Nowy bedeker kaszubski, Wyd. Polnord Oskar, Gdańsk 1997, 2002
J. Treder i in., Historia, geografia, język i piśmiennictwo Kaszubów, Wyd. M. Rożak, Gdańsk 1999 (życiorys)
Mësla dzecka. Antologiô kaszëbsczich wiérztów dlô dzôtków i młodzëznë, Wyd. Rost Banino 2001 (życiorys)
Dzëczé gãsë. Antologiô kaszëbsczi pòezji, Wyd. Region Gdynia 2004 (życiorys)
W.W. Frankowska i in., Muzyka Kaszub. Materiały encyklopedyczne, Oficyna Czec, Gdańsk 2005
Lew – Stolem – Budziciel. Wojciechowi Kiedrowskiemu na 70. urodziny, Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie, Wejherowo 2007
Linki zewnętrzne
Przekład z j. kaszubskiego na białoruski. bellib.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)].
