Alojzy Fryderyk Brühl

Alojzy Fryderyk Józef von Brühl

Alojzy Fryderyk Józef von Brühl, posługujący się herbem własnym oraz kryptonimami: A. F. G. V. B. G. F. Z. M. D. K. P. i A. F. Gr. v. B., urodził się 21 czerwca 1739 roku w Dreźnie, a zmarł 27 stycznia 1793 roku w trakcie podróży do Berlina. Był cześnikiem koronnym od 1761 roku, generałem artylerii koronnej, dyplomatą, dramatopisarzem, poetą, wolnomularzem oraz starostą warszawskim w latach 1750–1785, a także starostą lipnickim, bolimowskim i błońskim od 1759 roku.

Życiorys

Syn hrabiego Henryka Brühla, ministra króla Augusta III Sasa, oraz Marii Anny z hrabiów Kolowrath. Wykształcenie domowe uzupełnił studiami matematycznymi w Lipsku i Lejdzie. W 1750 roku, jako dziecko, został mianowany starostą warszawskim po Auguście Aleksandrze Czartoryskim, co wzbudziło oburzenie wśród szlachty. W 1757 roku, po przeprowadzce do Polski, objął dowództwo chorągwi pancernej. W 1758 roku został posłem na Sejm z ziemi zakroczymskiej. Uczestniczył w wojnie siedmioletniej po stronie Saksonii. W 1760 roku ożenił się z Marią Klementyną Potocką, wojewodzianką kijowską, a wkrótce osiedlił się w Młocinach.

Był posłem polskim na sejm w 1760 roku z województwa inflanckiego oraz uczestnikiem poselstwa do Wiednia w tym samym roku. W 1761 roku został posłem na nadzwyczajny sejm z ziemi czerskiej. Wiosną 1762 roku wysłano go do Sankt Petersburga, aby złożył gratulacje cesarzowi Piotrowi III z okazji objęcia tronu. W 1761 roku odznaczono go Orderem Orła Białego, a w 1762 roku został posłem z ziemi warszawskiej. Podczas sesji w 1762 roku został zaatakowany przez przedstawiciela obozu Familii, stolnika litewskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego, który zarzucił mu, że nie będąc szlachcicem polskim, nie ma prawa zasiadać w izbie poselskiej.

30 marca 1763 roku objął stanowisko generała artylerii koronnej po ustąpieniu swojego ojca. W 1764 roku podpisał elekcję Stanisława Augusta Poniatowskiego, co przyniosło mu nadanie polskiego indygenatu oraz potwierdzenie zajmowanych urzędów. W 1765 roku przedstawił Sejmowi projekt „Dezyderata od korpusu artylerii”, którego sugestie zostały przyjęte i doprowadziły do zwiększenia budżetu artylerii do 360 tys. złp. Przejął przewodniczenie Loży pod Cnotliwym Sarmatą, utworzonej 18 stycznia 1767 roku z inicjatywy Augusta Fryderyka Moszyńskiego. W okresie Konfederacji barskiej (1768-1772) przebywał głównie w Dreźnie. W 1773 roku został generalnym wizytatorem wolnomularstwa diecezji polskiej Ścisłej Obserwy niemieckiej. Jako starosta warszawski w 1768 roku przyczynił się do budowy kanalizacji oraz utworzenia straży pożarnej. Hrabia założył również w Młocinach wytwórnię prochu i kul armatnich (Prochownia) na potrzeby polskiej armii. Sejm Rozbiorowy 1773-1775 rozszerzył jego kompetencje, powierzając mu pieczę nad twierdzami Rzeczypospolitej. W 1776 roku został członkiem Komisji Wojskowej Koronnej.

W 1777 roku odznaczono go Orderem Świętego Stanisława.

Brühl wniósł znaczny wkład dla Rzeczypospolitej, zakładając w 1766 roku szkołę artyleryjską. Zreformował organizację artylerii oraz, dzięki swojej rozległej wiedzy, wprowadził zmiany w szkoleniu artylerzystów i oficerów broni technicznych. Kilka miesięcy później objął dowództwo dywizji małopolskiej oraz awansował do stopnia generała lejtnanta. Organizował także praktyczne szkolenia dla połączonych oddziałów (kawalerii, piechoty i artylerii), a pierwsze manewry odbyły się w 1776 roku pod Kamieńcem Podolskim. Dbał o rozwój i utrzymanie twierdz Rzeczypospolitej, co zaowocowało utworzeniem korpusu inżynierów w 1775 roku. Oficerowie tej formacji nadzorowali m.in. twierdzę w Kamieńcu Podolskim oraz unowocześnili w 1783 roku twierdzę jasnogórską.

W 1780 roku został wybrany przez Sejm na członka Rady Nieustającej i wszedł w skład jej Departamentu Wojskowego.

W 1775 roku założył Szkołę Artylerii przy Korpusie Artylerii Koronnej, która kształciła około 400 oficerów. W 1788 roku sprzedał swój tytuł generała artylerii koronnej Stanisławowi Szczęsnemu Potockiemu za kwotę 20 tysięcy dukatów.

Angażował się także w działalność dobroczynną. W 1785 roku założył w Warszawie Dom dla ubogich, czyli nową krajową fabrykę, gdzie produkowano pończochy dla wojska. Przyczynił się również do otwarcia pierwszego w kraju ambulatorium do bezpiecznego szczepienia przeciwko ospie wietrznej.

Po śmierci syna i drugiej żony (Marianny z Potockich, wcześniej Sołłohubowej), sprzedał swoje urzędy oraz posiadłości w Polsce. Niedługo potem ożenił się z Józefą z hrabiów Schaffgotsch, a w 1790 roku wyjechał do Saksonii, osiedlając się w Brodach. Zmarł nagle w wieku 53 lat, w trakcie podróży do Berlina.

Twórczość

Był autorem popularnych komedii, takich jak: Przyjazd pana (1775), Podrzutek, czyli dziecię znalezione (1781) oraz Figiel za figiel (1793). Tworzył w języku francuskim, niemieckim i polskim.

Ważniejsze dzieła

Le Mari corrigé. Comédie en prose en 1 acte, Pförten 1771:

wersja polska: Mąż poprawiony. Komedia w 1 akcie, wyst. Warszawa 1775, wyd. Warszawa (około roku 1774, według L. Bernackiego), inny tytuł: Małżonek poprawiony
wersja niemiecka: Der gebesserte Ehemann, wyst. Warszawa 1774, wyd. Nordhausen 1780, domniemani tłumacze: J. H. Rohm lub G. K. Böttger

L’Arrivé du seigneur. Comédie en prose et en 1 acte, Pförten 1772:

wersja polska: Przyjazd pana. Komedia w 1 akcie, wyst. i wyd. Warszawa 1775
wersja niemiecka: Die Ankunft des Herrn, wyst. i wyd. Warszawa 1774

Der seltsame Spiegel. Ein Lustspiel in 1 Aufzuge. Die Veranlassung zu diesem Stücke hat ein Mährchen in der Tausend und einen Nacht gegeben, wyst. Warszawa (scena niemiecka) 12 listopada 1775, wyd. Drezno 1786; wyd. następne: zob. Theatralische Belustigungen von A. F. Gr. v. B., t. 3 (1786)

Powinności wojskowe artylerii koronnej podane przez… Przyjęte na Komisji Wojskowej, czytane i podpisane na sesji d. 6 maja 1774, Warszawa 1775; wyd. następne: Warszawa 1790

Artykuły wojskowe artylerii koronnej podane przez… Czytane i podpisane na Sesji Delegacyjnej d. 6 maja 1774 r., a na tymże Sejmie od Skonfederowanych Stanów Rzeczypospolitej Polskiej aprobowane, Warszawa 1775

Levisson (komedia), wyst. Warszawa (scena niemiecka) 1774

Le Soupçonneux. Comédie en 3 actes, Warszawa 1776

wersja polska: W. Bogusławski: Figiel za figiel. Komedia w 3 aktach, wyst. Warszawa 20 kwietnia 1793, wyd. w: W. Bogusławski Dzieła dramatyczne, t. 4, Warszawa 1821 (według Le Grand: L’Aveugle clair voyant)

Das Findelkind. Ein Lustspiel in 5 Aufzügen, wyst. Warszawa 8 maja 1781; wyd. następne: zob. Theatralische Belustigungen von A. F. Gr. v. B., t. 1 (1785)

wersja polska: Podrzutek, czyli dziecię znalezione. Komedia w 5 aktach, z niemieckiego wyłożona przez J. G., wyst. Warszawa 22 września 1781, wyd. Warszawa 1782

Den ganzen Kram und das Mädchen dazu. Ein Lustspiel in 1 Aufzuge, wyst. Warszawa 20 czerwca 1781, wyd. zobacz Theatralische Belustigungen von A. F. Gr. v. B., t. 2 (1785)

Osorio (drama), wyst. Warszawa (scena niemiecka) 24 lipca 1781

Die Contribution oder die Brandschatzung. Ein Lustspiel in 5 Aufzügen, wyst. Warszawa 30 lipca 1781, wyd. zobacz Theatralische Belustigungen von A. F. Gr. v. B., t. 1, 1785 (pt. Die Brandschatzung)

Der Sehende blinde Vater (komedia), wyst. Warszawa 4 października 1781

Der Bürgermeister. Ein Original-Lustspiel in 5 Aufzügen, Wiedeń 1785; wyd. następne: zob. Theatralische Belustigungen von A. F. Gr. v. B., t. 3 (1786):

wersja polska: Prezydent miasta. Drama w 5 aktach, wyst. Warszawa 11 maja 1803

Egzemplarz Theatralische Belustigungen… jest rzadkością biblioteczną. W zbiorach polskich znajduje się tylko t. 3.

So zieht man der Betrüger die Larve ab. Ein Lustspiel in 5 Aufzügen, Drezno 1787; także podane w spisie rzeczy t. 4 Theatralische Belustigungen…, nie objęte jednak paginacją zasadniczą tomu (w Sächsische Landesbibliothek w Dreźnie druk oprawiony razem z t. 4), tekst komedii poprzedzony 2 listami Brühla (z Warszawy: z 18 września i 29 listopada 1786) do wydawcy niemieckiego S.

Die Erbschaft oder das wunderliche Testament. Ein Lustspiel in 5 Aufzügen, wyd. zobacz Theatralische Belustigungen…, t. 4 (1788) i osobno: Drezno 1788

Edelmuth stärker als Liebe. Ein Lustspiel in 1 Aufzuge, wyd. zobacz Theatralische Belustigungen…, t. 5 (1790)

wersja polska: Wspaniałomyślność większa niż miłość. Komedia w 2 aktach, wyst. Warszawa 10 września 1809 (wznowienie), rękopis znajdował się w Bibliotece Teatrów Warszawskich, sygn.: 212, 416

Figiel wiarusa. Komedia w 1 akcie, rękopis: Ossolineum, sygn. 11152/I (odpis z XIX w.).

Przekłady

F. J. Kinsky: Elementarz służby wojskowej, tłumaczony…, z niektórymi odmianami i przydatkami stosownie do służby naszej, Warszawa 1787

Wydania zbiorowe

Theatralische Belustigungen von A. F. Gr. v. B., t. 1-5, Drezno 1785-1790, zob. Twórczość

Listy

Do Anny Potockiej z roku 1767, rękopis: Biblioteka Jagiellońska, sygn. 6147/I
Do Antoniego Sułkowskiego z roku 1775, wyd. M. Rulikowski, B. Król: „Warszawski Teatr Sułkowskich…”, Wrocław 1957, Materiały do Dziejów Teatru w Polsce, t. 5, s. 162–163
Do E. Wodzickiego z roku 1779, rękopis: Ossolineum 11664/II
Do S., wydawcy niemieckiego, z 18 września i 29 listopada 1786, wyd. zobacz So zieht man der Betrüger die Larve ab. Ein Lustspiel in 5 Aufzügen
Prośba do króla i Nieustającej Rady, brak miejsca i roku wydania

Upamiętnienie

Józef Ignacy Kraszewski uczynił go tytułowym bohaterem powieści Starosta warszawski (1879).

Zobacz też

Korpus Inżynierów Koronnych

Przypisy

Bibliografia

JuliuszJ. Dudziak JuliuszJ., Alojzy Fryderyk von Brühl (1739-1793), Zielona Góra: [Juliusz Dudziak], 2010, ISBN 978-83-929767-0-7, OCLC 751175766. Brak numerów stron w książce

Literatura dodatkowa

Antoni Hniłko: Brühl Alojzy. W: Polski Słownik Biograficzny. T. 3: Brożek Jan – Chwalczewski Franciszek. Kraków: Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1937, s. 13–16. Reprint: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków 1989, ISBN 83-04-03291-0.

T. 4: Oświecenie. W: Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1966, s. 327–329.