Almohadzi

Almohadzi – dynastia marokańska

Almohadzi (arab. الموحدون al-Muwaḥḥidūn, co oznacza „monoteiści” lub „unitarianie”) to dynastia marokańska, której korzenie sięgają berberyjskiego pochodzenia. Rządziła w Maghrebie oraz Andaluzji w XII i XIII wieku. Początkowo termin „Almohadzi” odnosił się wyłącznie do zwolenników rygorystycznego pojmowania doktryny jedności Boga, propagowanej przez Muhammada ibn Tumarta – religijnego reformatora z XII wieku. Z czasem nazwa ta zaczęła odnosić się do dynastii Muminidów, która objęła władzę w nowo utworzonym państwie Almohadów. Pierwszym władcą tej dynastii (emirem i kalifem) był Abd al-Mumin ibn Ali, który od 1148 roku sprawował kontrolę nad całym Marokiem.

Muhammad ibn Tumart i początki ruchu

Ruch Almohadów założył Muhammad (Mohammed) ibn Tumart (ok. 1090–1128), Berber z górskich plemion Masmuda, zamieszkujących południowe Maroko. Był osobą dobrze wykształconą, która odwiedziła dwa kluczowe ówczesne ośrodki islamskiej myśli filozoficznej: Kordobę i Damaszek. W drodze powrotnej zaczął wygłaszać kazania w różnych miastach Maghrebu, w których krytykował swobodę obyczajową i wzywał do przywrócenia surowych zasad Koranu. W trakcie tej podróży poznał Abd al-Mumina, syna garncarza, który stał się jego żarliwym zwolennikiem, a później pierwszym kalifem oraz założycielem dynastii.

Najsilniejszym państwem w ówczesnym Maghrebie byli Almorawidzi, ze stolicą w Marrakeszu, którzy rozszerzali swoje terytorium, obejmujące nie tylko dzisiejsze Maroko, ale także część Maghrebu Środkowego aż po Algier oraz muzułmańską Hiszpanię (Al-Andalus). Imperium Almorawidów, powstałe wiele lat wcześniej, było wynikiem podobnego do Almohadów ruchu religijnego, który miał na celu odrodzenie ortodoksji muzułmańskiej. Jednak po podboju Andaluzji, w obliczu wyrafinowanej kultury muzułmańskiej Kordoby, ruch Almorawidów szybko porzucił swoje pierwotne ascetyczne i plemienne korzenie. To wywołało niezadowolenie w wielu kręgach muzułmańskich w Maroku. Kiedy Ibn Tumart usłyszał o tym, powrócił do swojego plemienia i rozpoczął budowę nowego ruchu religijno-politycznego wśród górali Masmuda, ogłaszając się mahdim. Sułtanat Almorawidów został utworzony przez plemiona otwartych terenów, a regiony górskie były od niego w zasadzie niezależne. W latach 1122–1125 Ibn Tumart zyskał popularność wśród plemion Masmuda, co skłoniło emira Ali ibn Jusufa do wysłania przeciw niemu wojsk. Jednak interwencja ta zakończyła się niepowodzeniem wobec silnego oporu górali. Po tym wydarzeniu mahdim przeniósł się do obronnego Tinmelu – osady w najwyższych partiach Atlasu, gdzie rozpoczął tworzenie podstaw przyszłego państwa Almohadów. Jego najwierniejsi towarzysze utworzyli Radę Dziesięciu (dżemaa), a szerszą grupę stanowili przedstawiciele ośmiu głównych plemion masmudzkich, tworząc Radę Czterdziestu. Połączone rady utworzyły Radę Pięćdziesięciu (ait chamsin), która była przeniesieniem instytucji plemiennych na wyższy szczebel państwowy i przetrwała później w Kalifacie Almohadów.

Powstanie Kalifatu i podbój Maroka

Almorawidzi szybko zauważyli zagrożenie ze strony zjednoczonych plemion górskich. Wzmocnili obronę Marrakeszu oraz innych kluczowych miast, a w 1127 lub 1129 roku Ali ibn Jusuf ponownie wysłał swoje wojska przeciw Almohadom. Gdy armia ta wkroczyła do doliny prowadzącej do Tinmelu, Almohadzi pod dowództwem Abd al-Mumina zaatakowali ją i pokonali. Po zwycięstwie oblegli Marrakesz, jednak po 40 dniach górale doznali nieoczekiwanej porażki podczas kontrataku. W wyniku tego zginął jeden z kluczowych dowódców Almohadów, Abdullah al-Baszir, który był także pretendentem do następstwa po mahdim. Kiedy kilka miesięcy później zmarł Ibn Tumart, w sporze o następstwo wygrał Abd al-Mumin, który ogłosił się kalifem (1130) w stylu Abbasydów.

W związku z silną jazdą, którą dysponowali Almorawidzi (w tym najemną, chrześcijańską), nowy kalif rozpoczął podboje od terenów górskich. W latach 1131–1143 Almohadzi zdobyli Atlas Średni wraz z Rifem, Antyatlas z Doliną Sus i całe południe Maroka. Odcięli tym samym Almorawidów od górskich kopalń miedzi i srebra oraz od szlaków łączących Maroko ze złotonośnym obszarem Sudanu Zachodniego. Dopiero śmierć emira Alego ibn Jusufa w 1143 roku oraz wywołane tym zamieszki umożliwiły ostateczne zwycięstwo nad Almorawidami. Nowy emir Marrakeszu, Taszfin (1143–1145), zginął w walce z Almohadami w pobliżu Oranu. Armia almohadzka obległa wówczas Fez, który poddał się dopiero po dziewięciu miesiącach (1146). Ostatnim punktem oporu pozostał Marrakesz, który skapitulował z powodu braku żywności po 10 miesiącach, 23 marca 1147 roku. Almohadzi, prowadząc „świętą wojnę w imię Boga” (arab. dżihad fi sabil Allah), nie oszczędzili wrogów, mordując większość członków plemienia Lemtunów, z którego wywodzili się Almorawidzi. Zginął także ostatni emir starej dynastii, kilkunastoletni Iszak. Ostatecznym etapem jednoczenia Maroka był podbój północnych, heretyckich plemion Berghwata, spokrewnionych z Masmudami, które dotąd nie uznawały ani Almorawidów, ani Almohadów. Abd al-Mumin zrealizował to na przełomie 1148/1149, stając się pierwszym władcą w pełni zjednoczonego Maroka.

Dalsze podboje: Andaluzja i Maghreb

W chwili upadku Almorawidów muzułmańska Hiszpania zrzuciła ich zwierzchnictwo (1143–1145) i ponownie podzieliła się na szereg mniejszych królestw (taifa). Chrześcijanie wykorzystali to, aby wznowić rekonkwistę. Słabnący emirowie andaluzyjscy już w 1146 roku wezwali Almohadów na pomoc, co skutkowało pierwszym pojawieniem się oddziałów Al-Mumina w Iberii. Niemniej jednak trwające walki w Maroku oraz niechęć miejscowych możnych, obawiających się ponownego afrykańskiego jarzma „wyzwolicieli”, zmusiły kalifa do wstrzymania działań w Europie. W rękach Almohadów znalazły się wtedy m.in. Sewilla i Badajoz, jednak dowódcy almohadzcy napotkali opór części muzułmanów, którzy często zachowywali się bardziej jak zdobywcy niż sojusznicy. Skomplikowana sytuacja na półwyspie (walki dawnych dowódców almorawidzkich z lokalnymi władcami oraz interwencje królów Kastylii) utrudniały polityczne podporządkowanie tego obszaru. Gdy jednak wzrósł nacisk chrześcijan, a muzułmanie przestali akceptować Alfonsa VII Kastylijskiego jako arbitra władców Al-Andalus, Almohadzi zdobyli Kordobę (1148). Wkrótce w ich rękach znalazły się niemal wszystkie terytoria muzułmańskiej Hiszpanii, z wyjątkiem części wschodniej, gdzie niezależne pozostały emiraty Walencji i Murcji, czasem tworzące sojusze z władcami chrześcijańskimi. Almohadzi opanowali je dopiero w 1172 roku.

Po uregulowaniu spraw po drugiej stronie Gibraltaru, Abd al-Mumin zwrócił się na wschód, w kierunku państwa Hammadydów. Władztwo to przeżywało wówczas kryzys, związany z przejęciem przez Maroko znacznej części handlu saharyjskiego oraz pojawieniem się arabskich Beduinów, którzy zburzyli zastany ład społeczno-gospodarczy, podporządkowując sobie część osiadłych Berberów i zamieniając pola uprawne w pastwiska. Wyprawa ta była propagandowo traktowana jako walka z niewiernymi. Słabnące bowiem państwa Maghrebu nie mogły się oprzeć ekspansji Normanów sycylijskich, którzy pod wodzą króla Rogera II zajęli w latach 1145–1148 szereg miast w Ifrikiji (Tunezji). Wyprawa ruszyła w 1151 roku. Bez walki zajęto Algier i Bidżaję, gdzie na sam widok almohadzkiej armii wrogie oddziały uciekły. Gdy wszystkie ziemie aż po Konstantynę uznały władzę kalifa, Abd al-Mumin zarządził powrót do Maroka. Jednak syn władcy, który zdobył Al-Kalę, nakazał ściąć jednego z arabskich szejków wspierających Hammadydów, co spowodowało, że wszystkie plemiona arabskie z Algierii i Tunezji, obawiając się rosnącej potęgi Almohadów, postanowiły wystąpić przeciw kalifowi. Na wieść o koncentracji wojsk arabskich Abd al-Mumin wysłał silny korpus almohadzki, który w czterodniowej bitwie pod Satifem rozbił wojska beduińskie. W ręce Marokańczyków wpadł cały oboz koczowników wraz z kobietami i dziećmi. Kalif kazał przewieźć jeńców do Marrakeszu i ogłosił Arabom, że mogą tam przybyć po ich odbiór, oczywiście za cenę hołdu. Część Beduinów osiedliła się na stałe w Maroku, stając się pierwszymi nieberberskimi mieszkańcami tego kraju oraz rozpoczynając powolny proces arabizacji.

Ponowna wyprawa na wschód ruszyła w 1159 roku. Tym razem celem były bezpośrednio normandzkie posiadłości, które rozrosły się i zaczęły zagrażać pozycji Almohadów w tym regionie. Plemiona arabskie nie stawiały już oporu, co pozwoliło na szybkie zdobycie Al-Mahdijji, dawnej stolicy Fatymidów, 20 stycznia 1160 roku. Jednak dalsze podboje zostały wstrzymane przez wieści z Andaluzji, gdzie Ibn Mardanisz, emir Walencji, pokonał Marokańczyków pod Kordobą i zajął szereg miast almohadzkich. Kalif postanowił wówczas skłonić Arabów do wyprawy na Andaluzję, lecz ci odmówili, pamiętając ostatnią klęskę i uciekli na pustynię. Dzięki fortelowi (pozorowany odwrót) Abd al-Mumin zdołał wciągnąć koczowników w pułapkę i wymusić na nich kontyngenty do walki w Hiszpanii, co pozwoliło mu umocnić swoją władzę od Tunezji po Hiszpanię.

Organizacja kalifatu

Abd al-Mumin, w ciągu 30 lat nieustannych podbojów, przekształcił się z lokalnego przywódcy religijnego w najsilniejszego władcę w północnej Afryce. Wykorzystując swoją pozycję wśród Almohadów oraz opierając się na sile wojskowej sprowadzonych do kraju Arabów, ogłosił w 1154 roku dziedziczność godności kalifa w swoim rodzie. W ten sposób obalił zasadę Ibn Tumarta, według której kalifem zostawał najgodniejszy z Almohadów. Przeciwko tej decyzji zbuntowali się tylko dwaj bracia zmarłego mahdiego, ale zostali pokonani i straceni. Inną zmianą było ogłoszenie się przez Al-Mumina Władcą Wiernych, co oznaczało, że jest kalifem (następcą) nie tylko mahdiego, ale i Proroka Mahometa. Było to istotne posunięcie, które podnosiło prestiż władcy wśród sunnitów – dominującego nurtu islamu. Ibn Tumart, nawiązując do szyickiej tradycji i obwołując się mahdim, chciał zdobyć poparcie słabo zislamizowanych plemion górskich. Jednak w powstałym przez podboje wielkim imperium Abd al-Mumin musiał zdobyć poparcie i autorytet wśród innych władców muzułmańskich, aby móc rządzić. Centralizację władzy uwieńczyła wielka reforma podatkowa, jaką przeprowadzono po spisie katastralnym z 1159 roku, pierwszym na tych ziemiach od czasów rzymskich. Kalif zachował wprawdzie tradycyjne instytucje Rady Dziesięciu i Czterdziestu, jednak miały one jedynie fasadowy charakter.

Apogeum potęgi Almohadów

Właściwym twórcą potęgi Almohadów, Abd al-Mumin, zmarł w maju 1163 roku, a jego następcą został (z pominięciem pierworodnego syna) Abu Jakub Jusuf (1163–1184). Nowy władca musiał zmierzyć się nie tylko z opozycją ze strony starszego brata oraz dążeniami podbitych plemion berberskich, ale także z częścią elity almohadzkiej, która nie pogodziła się z dziedzicznością kalifatu. Rozległe terytoria podlegające jego władzy i trudności terenowe utrudniały szybką pacyfikację. Dopiero w 1168 roku, przy wsparciu sprowadzonych z Tunezji Arabów, udało mu się stłumić opozycję i ogłosić się kalifem. Wkrótce po tym przerzucił oddziały arabskie do Hiszpanii, gdzie ostatecznie pokonano emira Ibn Mardanisza, co pozwoliło Almohadom uzyskać pełnię władzy nad całą muzułmańską Iberią (1172). Zaangażowanie kalifa w Hiszpanii wykorzystali Arabowie z Ifrikiji, którzy z pomocą plemion tureckich zdobyli Trypolis i Kafsę. Ożywiło to nadzieje potomków lokalnych władców berberskich na powrót do władzy. Abu Jakub Jusuf zawarł więc rozejm z ówczesnym wodzem rekonkwisty, królem Leónu, Alfonsem IX i ruszył na wschód, gdzie w 1180 roku pokonał Arabów, zdobywając Kafsę. Wzorując się na ojcu, przesiedlił część plemion do Maroka, które później wykorzystał do walki z chrześcijanami, gdy Kastylijczycy zerwali rozejm. Właśnie podczas tych walk kalif zmarł nagle 22 lipca 1184 roku pod murami miasta Santarém w Portugalii.

Nowym kalifem został jego syn, energiczny Abu Jusuf Jakub (1184–1199). Musiał jednak zmierzyć się z opozycją w rodzinie, ze względu na sprzeczne zasady dziedziczenia w świecie muzułmańskim. Starym zwyczajem arabskim było ogłaszanie władcą najstarszego członka rodu, co kolidowało z tendencją przechodzenia władzy w linii prostej – z ojca na syna. Walki wśród Almohadów wykorzystali ich odwieczni wrogowie – Almorawidzi, których ostatnim bastionem były Baleary. Dokonali stamtąd inwazji na Maghreb, a dzięki zdradzie plemion arabskich pokonali garnizony Almohadów. W ciągu dwóch lat zdobyli Tunezję i Środkowy Maghreb aż po Algier. Dopiero w 1187 roku Abu Jusuf Jakub pokonał Almorawidów oraz ich arabskich i tureckich sprzymierzeńców na równinie Al-Hama. Później musiał jednak wracać do Andaluzji, gdzie wojska chrześcijan odnosiły coraz większe sukcesy, co spowodowało szybką utratę pozycji na wschodzie, gdzie znów rozpoczęły się walki.

Kryzys

Skutki klęski pod Las Navas de Tolosa szybko dały o sobie znać w całym państwie. O ile zarządzana przez Abu Muhammada Ifrikija pozostawała spokojna, o tyle zbuntowały się plemiona ze Środkowego Maghrebu (dzisiejsza Algieria). Młody władca, który przyjął imię Abu Jakub Jusuf II, bardziej interesował się korridą niż sprawami państwa. Przypłacił to zresztą życiem, zabity przez rozjuszonego byka w 1224 roku. Tymczasem dowódcy almohadzcy usiłowali ratować sytuację w Hiszpanii, co okazało się jednak niemożliwe z powodu niskiego morale armii – nad rzeką Sado w 1217 roku marokańskie wojska uciekły na widok nieprzyjaciela. Po śmierci Abu Muhammada w 1222 roku, kryzys dotknął także Tunezję. Dodatkowym przeciwnikiem były klęski głodu, wywołane suszą, które nawiedziły ziemie Maroka w latach dwudziestych XIII wieku.

Po nagłej śmierci Jusufa II, sułtanem został najstarszy z Muminidów, jedyny żyjący syn Al-Mansura, Abd al-Wahid I (8 stycznia 1224). Nie utrzymał się on jednak długo na tronie, ponieważ równocześnie władzę przejął stryj zmarłego kalifa, Abdullah al-Adil, przebywający wówczas w Sewilli. Wahid abdykował już w sierpniu, a później został powieszony. Był to pierwszy zamordowany władca almohadzki. Już we wrześniu 1227 roku, dowodzący wojskami w Andaluzji brat kalifa, Abu al-Ula Idris al-Mamun, zbuntował się i wezwał marrakeszańskich możnych almohadzkich do obalenia prawowitego kalifa. 5 października Al-Adil został utopiony w basenie. Jednak możni, obawiając się energicznego Al-Mamuna, obrali sułtanem jego bratanka, młodego Jahję ibn Nasira. Rozwścieczony Idris oddał kilka przygranicznych zamków królowi Kastylii Ferdynandowi III w zamian za posiłki, z którymi wylądował w Maroku. Stało się to przyczyną buntu Andaluzyjczyków, a w konsekwencji obalenia władzy Almohadów, którzy nie bronili już muzułmanów przed ofensywą chrześcijan. W tym samym czasie secesję ogłosiła Tunezja, powoli też oddzielał się od Maroka nowy sułtanat w Tilimsanie. Idris, dzięki sojuszowi z plemionami arabskimi i zdradzie wezyra, pokonał Jahję, który uciekł do Tinmelu, kolebki Almohadów. Nowy kalif, Idris I, rozpoczął walkę z almohadzkimi przesądami i kultem mahdiego Tumarta, nakazując powrót do czystego sunnizmu. Jego straż chrześcijańska rozpoczęła w Marrakeszu budowę kościoła – był to jeden z warunków pomocy króla Kastylii. Nie przyniosło mu to jednak zwolenników. Wkrótce kalif zaatakował swego kuzyna w Tinmelu. I chociaż Jahja zdołał uciec, wielu notabli almohadzkich poniosło śmierć, a kalif „narodowej” berberskiej dynastii oparł swoją władzę na Arabach i najemnikach chrześcijańskich.

Idris zmarł w 1232 roku, a kalifem obwołano jego syna Abd al-Wahida ar-Raszida. Inne szczepy arabskie poparły jednak Jahję, który na krótko opanował nawet stołeczny Marrakesz, wkrótce jednak musiał uciekać na Saharę. Zwycięski Al-Wahid II nie chciał być tylko narzędziem koczowników arabskich, więc nakazał zgładzić ich 25 najznaczniejszych wodzów. Wybuchł otwarty bunt, a Arabowie wezwali Jahję, którego wspierali też możni almohadzcy. Kalif musiał ratować się ucieczką, a Jahja po raz trzeci wkroczył do Marrakeszu. Al-Wahid zdobył jednak poparcie i pieniądze od mieszczan Fezu, dzięki czemu przekupił część Arabów. W 1236 roku Al-Wahid ponownie ruszył na południe, pokonując pozostałych przeciwników i wkroczył do Marrakeszu, gdzie zginął opuszczony przez wszystkich 20-letni Jahja.

Schyłek dynastii

Po pokonaniu przeciwników Abd al-Wahid II w 1238 roku odzyskał zwierzchnictwo nad Sewillą i Grenadą. Przez kilka następnych lat panował pokój, jednak pod władzą Almohadów pozostał jedynie skrawek dawnej Andaluzji oraz Maroko, chociaż także niecałe, ponieważ na północy część koczowniczych plemion pod wodzą Marynidów nie uznawała już zwierzchności kalifa. W latach 1237–1238 te tereny nawiedziły głód i epidemia dżumy.

Po śmierci Al-Wahida (1242) nowym kalifem został jego brat, Ali as-Said (1242–1248). Korzystając z okresu spokoju i wzmocnienia państwa, postanowił usunąć z kraju koczowników marynidzkich. W 1244 roku pokonał ich w pobliżu Fezu i wyrzucił z granic Maroka. Marynidzi powrócili jednak w następnym roku i, po zawarciu sojuszu z emirem Tilimsanu, uznali formalnie zwierzchnictwo almohadzkiej dynastii z Tunezji i zajęli Meknes. As-Said podjął wówczas próbę ostatecznego pokonania koczowników i umocnienia władzy Almohadów w całym Maghrebie. W 1248 roku zebrał wielką armię i ruszył na wschód. Marynidzi wycofali się z Meknesu poza granice Maroka, jednak gdy almohadzki kalif wkroczył na terytoria Tilimsanu, wpadł w zasadzkę i został zamordowany. Pozbawiona dowództwa armia rozpoczęła odwrót. Chaos i zdrada straży tureckiej oraz wojsk najemnych przyczyniły się do ciężkiej klęski Almohadów w walce z Marynidami pod Karsifem. 20 sierpnia 1248 roku emir marynidzki Abu Jahja Abu Bakr wkroczył do Fezu, a wkrótce opanował całe północne Maroko, ogłaszając się sułtanem.

W tym czasie w Marrakeszu ogłoszono kalifem Umara al-Murtadę (1248–1266), który w 1255 roku bezskutecznie próbował odzyskać Fez. Gdy Marynidzi oblegli Marrakesz w 1262 roku, musiał płacić im trybut. Słabnącą pozycję almohadzkiego władcy dodatkowo podkreślił fakt ogłoszenia kalifatu w Tunezji (1253), który po zdobyciu i zniszczeniu Bagdadu przez Mongołów w 1258 roku został uznany przez wiele krajów muzułmańskich, w tym Andaluzję. Mimo krytycznej sytuacji walki o władzę w obrębie samej dynastii nie ustały. Przeciw kalifowi wystąpił jego kuzyn Idris II, zwany Abu Debbus (człowiek z buzdyganem). Z pomocą Marynidów w 1266 roku obalił on kalifa, a następnie kazał go stracić i wbrew obietnicom złożonym Marynidom, sam ogłosił się jego następcą. Sułtan Fezu ruszył wówczas na południe, a w 1269 roku zajął Marrakesz, co położyło kres dynastii Almohadów.

Społeczeństwo i gospodarka doby almohadzkiej

Mimo że muzułmański podbój Maghrebu miał miejsce już kilka wieków wcześniej, pełna islamizacja regionu miała miejsce dopiero za czasów Almohadów. Włączyli oni do swojego państwa plemiona górskie, które dotychczas były luźno związane z islamem. Mimo arabskiego podboju w VIII wieku, ludność Maghrebu pozostawała w większości berberska. Podobnie, większość zdobywców Al-Andalus miała berberskie pochodzenie. To właśnie za czasów dynastii Almohadów zaczęły przybywać do regionu pierwsze plemiona arabskie. Beduini wkroczyli do Tunezji (Ifrikiji) i wschodniej Algierii, a po interwencjach Almohadów część z nich osiedliła się na stałe w Maroku, stając się integralną częścią etnicznego krajobrazu kraju. W europejskiej części imperium zamieszkiwali także chrześcijanie, potomkowie dawnych Wizygotów i Iberorzymian. Z upływem czasu, w związku z postępem rekonkwisty i kurczeniem się terytoriów muzułmańskich, ludność chrześcijańska emigrowała na północ, podczas gdy muzułmanie wycofywali się na południe, co powodowało rozejście się tych dwóch społeczności. Chrześcijanie obecni byli także w Maroku, głównie jako najemni żołnierze, wykorzystywani przez Almorawidów i późniejszych kalifów Almohadów. Najemnicy ci wpisali się na stałe w krajobraz Maroka, co sprawiło, że papież Honoriusz III w 1226 roku ustanowił dla nich biskupstwo w Marrakeszu. Kalifowie korzystali z ich usług nie tylko z powodu ich wartości bojowej, ale także z uwagi na ich niezależność od plemiennych i religijnych zawirowań, które wstrząsały imperium w jego schyłkowej fazie. Pewien procent ludności miejskiej stanowili również Żydzi, obecni na tych ziemiach od czasów punickich i rzymskich. Wiadomo również, że w bitwie pod Las Navas de Tolosa kalif miał murzyńską gwardię, co oznacza, że w Maroku obecni byli także niewolnicy z Czarnej Afryki.

Podstawą gospodarki, podobnie jak w wiekach wcześniejszych, pozostało rolnictwo i hodowla. Ziemie uprawne rozwijały się głównie wokół miast i na nizinach atlantyckich. Tereny górzyste i podgórskie były wykorzystywane jako pastwiska. Pojawienie się arabskich koczowników spowodowało zwiększenie areału pastwisk kosztem upraw, ale w czasach almohadzkich zjawisko to nie miało jeszcze masowego i niszczycielskiego charakteru. Uprawa roli znacznie lepiej rozwijała się w europejskiej części imperium, gdzie ze względu na mniejszy areał, ale też lepsze warunki klimatyczne, rozwijała się intensywna uprawa i sadownictwo. Później jednak gospodarka tych ziem mocno ucierpiała na skutek postępujących najazdów chrześcijan, a jedynie osłonięta przez Góry Betyckie Grenada zachowała swoją kwitnącą gospodarkę. Ziemie Maghrebu, po latach rozwoju w XII wieku, mocno ucierpiały w pierwszej połowie następnego stulecia w wyniku cyklicznie powtarzających się susz. Proces pustynnienia, wywołany zmianami klimatu i wycinaniem lasów, nie następował jeszcze tak gwałtownie jak od początku XVIII wieku. Już od czasów muzułmańskiego podboju rozpoczął się rozwój górnictwa w górach Antyatlasu i Atlasu Średniego. Pierwszy okres rozkwitu tego rzemiosła przypadł właśnie na XII i XIII wiek, kiedy to wydobywano miedź, ołów, srebro, a w mniejszym stopniu także żelazo. Poza miastami górniczymi, rozwijającymi się wokół kopalń, tylko dwa miasta Maroka były wówczas istotnymi ośrodkami rzemieślniczymi: stołeczny Marrakesz oraz największe miasto tego kraju, Fez, liczące prawdopodobnie około 50 tys. mieszkańców. Inaczej przedstawiała się sytuacja w podbitej Andaluzji, gdzie istniało wiele kwitnących ośrodków miejskich, w tym Kordoba, Sewilla, Grenada i Walencja. Almohadzi posiadali także silną flotę, która musiała łączyć odległe części imperium. Maroko było wówczas znaczącym partnerem handlowym, pośredniczącym w handlu sudańskim złotem. W dobie wypraw krzyżowych Almohadzi nie wstrzymali kontaktów handlowych z chrześcijańską Europą i zawierali liczne traktaty handlowe z miastami włoskimi: Genuą, Pizą czy Wenecją. Głównym portem handlowym była śródziemnomorska Ceuta.

Kultura, nauka i sztuka

Epoka Almohadów była obok okresu wielkiej ekspansji terytorialnej także „złotym wiekiem” dla rozwoju kultury marokańskiej. Choć surowe nauki Ibn Tumarta potępiały takie „ekstrawagancje” jak muzyka, to w odróżnieniu od czasów Almorawidów tekst Koranu traktowano bardziej metaforycznie, co sprzyjało rozwojowi teologii i filozofii, które były zwalczane przez poprzedników. Kalifowie chętnie otaczali się uczonymi, sami nieraz prowadzili dysputy teologiczne. Z dworem almohadzkim związanych było kilka znanych postaci z dziedziny filozofii i medycyny, wszyscy oni pochodzili z Al-Andalus, uważanego wówczas za region zepsuty moralnie. Abu Marwan Abd al-Malik ibn Zuhr (1091–1162, znany w Europie pod łacińskim imieniem Avenzoar) był ekspertem od diety oraz chorób skóry, autorem wielu prac naukowych, a także nadwornym medykiem i wezyrem kalifa Abd al-Mumina. Podobne funkcje pełnił na dworze jego następcy filozof Abu Bakr Muhammad ibn Tufajl (1110–1185, łac. Abubacer), który podkreślał znaczenie poznania racjonalnego, stawiając je ponad prawdę objawioną, co w owym czasie było rewolucyjne.

Najsłynniejszym gościem dworu marrakeszańskiego był jednak Muhammad ibn Ahmad ibn Ruszd (1126–1198, łac. Averroes), który podkreślał materialną istotę świata. Jego rewolucyjne nauki spotkały się z negatywnym odbiorem ze strony ortodoksyjnych muzułmanów, a mimo poparcia kalifa, został skazany na czasowe zesłanie za herezję. Jego dzieła filozoficzne zostały spalone. W wieku później, po przetłumaczeniu jego prac na łacinę, także Kościół katolicki uznał awerroizm za herezję.

W architekturze tego okresu nastała era monumentalnych, choć dość surowych budowli, przypominających swym rozmachem europejski gotyk. Ruch budowlany znacznie się nasilił, zwłaszcza że Almohadzi, zwalczając doktrynę almorawidzką, burzyli także ich meczety, uznając je za niezgodne z własną koncepcją islamu. Mecze Almohadów zaliczają się do największych, jakie kiedykolwiek wzniesiono w zachodnim świecie muzułmańskim, a ich styl był później naśladowany. Meczet Dżami al-Kutubijjin w Marrakeszu ma wymiary 92 na 66 m, z kolei tzw. „Meczet Hassana” w Rabacie miał mieć 184 na 140 m (pow. 2,5 ha), jednak nigdy nie został ukończony, gdyż budowę przerwała śmierć fundatora, kalifa Al-Mansura, w 1199 roku. Charakterystyczne dla tych świątyń były potężne minarety na planie kwadratu, których szerokość wynosiła 1/5 ich wysokości. Największy rozkwit budownictwa almohadzkiego miał miejsce za panowania trzeciego kalifa, Jakuba Jusufa al-Mansura, który, oprócz wspomnianego meczetu w Rabacie, zamierzał stworzyć w tym mieście nową stolicę. Jego plany nie zostały jednak zrealizowane. Oprócz budowli sakralnych powstało wówczas wiele fortyfikacji, pałaców i ogrodów (szczególnie w Marrakeszu). Ornamentyka początkowo była bardzo uboga, z uwagi na programowe potępienie zbytku przez doktrynę almohadzką, z biegiem czasu jednak pod wpływem sztuki andaluzyjskiej stała się bardziej ozdobna, chociaż wciąż zachowywała umiar.