Alkuin

Alkuin, znany również jako Alcuin, Alchoin, Alcwin, Ealhwine, Alchwine lub Albinus Flaccus (urodzony ok. 730, prawdopodobnie w okolicy Yorku, zmarł 19 maja 804 w Tours), był błogosławionym katolickim, filozofem, pedagogiem, teologiem oraz teoretykiem muzyki, a także uczonym mnichom anglosaskim. Tworzył głównie w języku łacińskim, pisząc również utwory poetyckie.

Życie

Jednym z kluczowych źródeł dotyczących życia Alkuina jest jego biografia, spisana około 829 roku przez nieznanego autora, oparta na relacji jego ucznia Sigulfa. Dysponujemy także bogatym zbiorem jego listów oraz wieloma relacjami i wzmiankami z tamtej epoki.

Alkuin pochodził z rycerskiego stanu, z anglosaksońskiej rodziny z Northumbrii (dzisiejsze Yorkshire i North East England). Kształcił się w katedralnej szkole w Yorku, gdzie zdobył rozległe wykształcenie w zakresie trivium i quadrivium, a także w dziedzinie prawa, literatury starożytnej, łaciny i greki. Jego nauczycielami byli m.in. Egbert, który był uczniem Bedy, oraz arcybiskup Yorku, Aelbert. W 778 roku Alkuin objął prowadzenie szkoły i biblioteki w Yorku po Aelbercie. Był bliskim przyjacielem Grzegorza z Utrechtu oraz nauczycielem św. Ludgera. W czasie pobytu w Yorku Alkuin przyjął święcenia diakonatu.

Od 782 roku Alkuin mieszkał w Akwizgranie, gdzie na dworze Karola Wielkiego prowadził szkołę pałacową założoną przez tego władcę. Został doradcą Karola w kwestiach nauki i wychowania, a szkoła akwizgrańska stała się kulturalnym centrum państwa Karolingów, przyczyniając się do renesansu karolińskiego. Program nauczania w szkole oparty był na klasycznym podziale nauk na siedem sztuk wyzwolonych, do których Alkuin dodał również naukę o piśmie świętym. Określał swoją szkołę jako „Akademię”, nawiązując do klasycznych wzorców, a sam był nazywany „liberarium artium sacrarium” za znaczący wkład w jej organizację. Współpracując z Karolem Wielkim, Alkuin przeprowadził szeroko zakrojoną reformę szkolną, przywracając starożytne metody nauczania, a także wprowadzając bardziej czytelną minuskułę karolińską, która z czasem stała się podstawą współczesnych czcionek. Alkuin był osobistym nauczycielem Karola Wielkiego oraz jego doradcą w sprawach kościelnych i politycznych, zyskując ogromne uznanie dzięki swojej wiedzy i umiejętnościom organizacyjnym. W Akwizgranie, zgodnie z humanistycznym zwyczajem, zmienił swoje imię na łacińskie Albinus Flaccus.

W 796 roku Alkuin opuścił dwór Karola Wielkiego i zamieszkał w opactwie benedyktyńskim św. Marcina w Tours, które otrzymał od władcy. Nie jest jednak pewne, czy był członkiem zakonu benedyktynów; część historyków uważa, że nigdy nie został mnichem. W szkole, którą rozwijał, założył skryptorium, w którym tworzono rękopisy pisane nowym krojem pisma. Przywrócił także dyscyplinę zakonną w swoim opactwie. Szkoła Alkuina w Tours miała inny charakter niż szkoła w Akwizgranie; ta pierwsza koncentrowała się na zagadnieniach teoretycznych, podczas gdy druga miała na celu zaspokajanie konkretnych potrzeb państwa frankijskiego, np. kształcenie prawników. Alkuin uważał, że głównym celem szkolnictwa nie jest kształcenie urzędników, lecz podnoszenie poziomu moralnego i umysłowego duchowieństwa, aby poprawić duszpasterstwo. W związku z tym popadł w konflikt z Karolem Wielkim, który rok po jego odejściu do Tours wydał zarządzenie o obowiązku przyjmowania dzieci do szkół, niezależnie od ich przyszłych zajęć, co powtórzono w 801 roku.

Zaangażowanie Alkuina w spory teologiczne swojej epoki, w tym na synodach we Frankfurcie nad Menem (793) i w Akwizgranie, było również istotne. Zwalczał adopcjanizm oraz obrazoburstwo, uczestnicząc w sporze o Filioque. Na synodzie w Akwizgranie ujawnił herezję adopcjanizmu w poglądach biskupa Urgel Feliksa i arcybiskupa Toledo Elipanda. Dzięki jego inspiracji Karol Wielki przyjął teokratyczną interpretację swojej władzy, uznając się za chrześcijańskiego władcę z Bożej łaski. Alkuin wprowadził również do liturgii mszy niedzielnych i świątecznych śpiew Credo z dodatkiem Filioque.

Alkuin był znakomitym pedagogiem, tworzył utwory dydaktyczne, które znacząco przyczyniły się do rozwoju średniowiecznej metodyki i mnemotechniki. Miał wielu wybitnych uczniów, w tym arcybiskupa Arno, biskupa Teodulfa, opata Adalharda, Amalaryka z Metzu, kronikarza i biografa Karola Wielkiego Einharda oraz błogosławionego Hraban Maur. Najbliższym uczniem Alkuina był Fredegisus z Tours, filozof i teolog, który przybył do Galii z Yorku razem z Alkuinem i został jego następcą w opactwie św. Marcina. Na podstawie jego utworów literackich spekuluje się o możliwych homoerotycznych związkach z uczniami.

Bł. Hraban Maur umieścił Alkuina w swoim Martyrologium na liście świętych. Wielu jego współczesnych uznawało go za świętego, jednak nigdy nie stał się przedmiotem kultu publicznego, mimo że w archidiecezji Yorku i w diecezji Akwizgranu otaczano go kultem lokalnym.

Twórczość

Biblistyka i działalność edytorska

Prace Alkuina dotyczące Pisma Świętego obejmują korpus komentarzy biblijnych oraz przygotowanie nowej rewizji Wulgaty, znacznie lepszej niż inne edycje z tego okresu. Komentarze, oparte m.in. na pismach Kasjodora, św. Hieronima i św. Augustyna, obejmują niektóre Psalmy, Pieśń nad pieśniami, Eklezjastesa, Apokalipsę, Ewangelię św. Mateusza oraz Ewangelię św. Jana (w siedmiu księgach).

Biblia Alkuina powstała w latach 797–800 w Tours. Ta edycja była rewizją Wulgaty, jedną z najważniejszych w średniowieczu. Jej przygotowanie poprzedziły badania językowe i tekstologiczne. Przed przystąpieniem do pracy Alkuin przeprowadził reformę nauczania języka łacińskiego, gramatyki i ortografii w państwie Franków, gdzie łacina była zniekształcona. Zanieczyszczenie łaciny powodowało liczne błędy w frankijskich rękopisach Biblii, takich jak Biblia Maudramnusa z Korbei i Oktateuch z Tours. Sprowadził z Yorku wiele manuskryptów Biblii, które uznawał za lepsze i dzięki którym prowadził badania nad tekstem, dążąc do jego jedności i poprawności oraz wprowadzając wiele poprawek stylistycznych i gramatycznych. Nie udało mu się jednak zakończyć tych korekt, a zasady, jakimi się kierował, pozostają nieznane.

Pierwszy rękopis swojej Biblii Alkuin ofiarował Karolowi Wielkiemu w 800 roku z okazji jego koronacji cesarskiej. Edycja Alkuina, mimo że zdobyła szerokie uznanie, nie stała się tekstem oficjalnym za czasów Karola Wielkiego.

Jeden z najstarszych odpisów Biblii Alkuina, ewangeliarz pochodzący z Tours, datowany na 800 rok, znajduje się w archiwum archikatedry gnieźnieńskiej. Tradycja przypisuje jego sprowadzenie do Polski św. Wojciechowi.

Alkuin szczególnie dbał o kaligrafię i estetykę książek. Biblia i inne kodeksy skryptorium w Tours były ozdobione, miały złocone i malowane inicjały, a także wykorzystano w nich więcej kolorów niż dotychczas – czerwoną i czarną. Wysoka jakość użytego pergaminu świadczy o tym, że Biblia Alkuina była zawarta w jednym tomie, podczas gdy Biblia Maudramnusa w dwunastu. Rękopisy skryptorium z Tours za czasów Alkuina i jego następców są uznawane za arcydzieła sztuki wydawniczej.

Dogmatyka

Teologia dogmatyczna Alkuina koncentruje się głównie na polemikach z herezjami epoki, takimi jak adopcjanizm i obrazoburstwo, oraz na upowszechnianiu nauczania o Filioque. Polemiki przeciwko adopcjanizmowi obejmują pisma Liber adversus heresim Felicis (793) i Adversus Felicem libri VII (794), Adversus Elipandum libri IV (800), a także współredagowane przez Alkuina potępiające Feliksa i arcybiskupa Toledo Elipanda Epistola Synodica synodu we Frankfurcie nad Menem. Najważniejszym dziełem teologicznym Alkuina jest traktat De fide sanctae et individuae Trinitatis oraz pismo De Trinitate ad Fredegisum quaestiones.

Liturgika

Dzieła liturgiczne Alkuina obejmują Homiliarz, Lekcjonarz, Sakramentarz, traktat De Psalomorum usu, zbiór mszy wotywnych na poszczególne dni tygodnia oraz krótkie objaśnienie ceremonii chrztu. Zaginiony dwutomowy Homiliarz Alkuina był zbiorem kazań skierowanych do duchowieństwa. Lekcjonarz zawierał kazania na wszystkie niedziele i święta roku liturgicznego. Sakramentarz był mszałem opartym na Sakramentarzu św. Grzegorza z dodatkiem nowych mszy i modlitw, głównie związanych z liturgią galijską – stał się obowiązującym mszałem Kościoła państwa Franków, a następnie rozpowszechnił się na całym Zachodzie.

Filozofia

Filozofia Alkuina koncentruje się głównie na etyce, opartej na platońsko-augustyńskiej psychologii i koncepcji duszy. Chociaż Alkuin nie był wybitnym filozofem i nie miał rozległej wiedzy filozoficznej, jego działalność nauczycielska stała się jednym z głównych motorów odrodzenia i dalszego rozwoju filozofii oraz nauk szczegółowych w średniowieczu. Nie miał również dostępu do wielu książek; biblioteki galijskie, w tym biblioteka w Tours, były w jego czasach znacznie uboższe niż biblioteki anglosaskie. Jan Legowicz uznaje Alkuina za myśliciela, który zaważył na dalszych losach całej umysłowości Zachodu, określając jego myśl jako filozofię „tęsknoty” za wiedzą i książką oraz „umysłowego niepokoju w poszukiwaniu mądrości”. Ta tęsknota za mądrością i wiedzą przyczyniła się do racjonalistycznej postawy Alkuina, nadając jej szczególne znaczenie etyczne i praktyczne, co stało się teoretycznym programem całej jego reformy szkolnej, porównywanej do programu renesansu XV i XVI wieku. Tego rodzaju postawa była jednak wyjątkiem – kontynuował ją Fredegisus, ale Hraban Maur częściowo od niej odstąpił. Alkuin w opinii współczesnego Notkera był kimś „supra ceteros modernorum temporum” – kimś ponad ludźmi swojej epoki.

Do jego pism filozoficznych należy podręcznik etyki Liber de virtutibus et vitiis oraz traktat De animae rationae ad Eulaliam Virginem, który stanowi pierwszą w średniowieczu próbę podsumowania wiedzy psychologicznej, oparty na pismach Augustyna i Jana Kasjana. Alkuin dostarcza również istotnych refleksji dotyczących klasyfikacji nauk, dydaktyki oraz natury filozofii, a także pisma retoryczne i dialektyczne, które zawierają podstawowe zagadnienia logiczne oraz oryginalne zagadki umysłowe, wspierające rozwój logicznego myślenia. Elementy metodologiczne zawierają pisma Grammatica, De ortographia, Dialogus de rhetorica i De dialectica. Alkuin czerpał z pism późnorzymskich oraz dzieł Bedy i Izydora z Sewilli, wyróżniając się humanistycznym umiłowaniem kultury antycznej, przemyślanym doborem materiału oraz dążeniem do racjonalnego formułowania myśli.

Filozofia i nauki

Jedną z kluczowych koncepcji filozoficznych Alkuina łączących jego filozofię z teorią i praktyką wychowania jest pogląd, że zdolności poznawcze oraz pragnienie wiedzy są naturalną cechą człowieka, wymagającą jednak stałego podsycania i kształcenia na każdym etapie życia; w przeciwnym razie mogą obumrzeć. To wymagające stałego podsycania umiłowanie wiedzy Alkuin określa jako filozofię, definiując ją jako „badanie rzeczy naturalnych, poznanie spraw ludzkich i boskich, w miarę możliwości człowieka”. Stałe kształcenie powinno obejmować poznawanie rzeczywistości, świata duszy, osiąganie prawdy oraz miłość do wiedzy dla samej wiedzy.

Najcenniejszą formą wiedzy według Alkuina jest wiedza filozoficzna, którą uznaje za „omnium virtutum magistra” (nauczycielkę wszelkich cnót), ponieważ tylko ona jest prawdziwą mądrością, a zatem jedynie ona stanowi prawdziwą ozdobę duszy oraz podnosi godność duszy (sapientia decus et dignitas animae). W tym rozumieniu natury oraz wychowawczo-etycznej funkcji filozofii Alkuin wykracza poza pojmowanie wiedzy u innych uczonych wczesnego średniowiecza, jak np. Izydor z Sewilli. W konwencjonalnym podziale filozofii na fizykę, etykę i logikę, Alkuin podkreśla znaczenie etyki i logiki, przypisując fizyce rolę erudycji koniecznej dla ogólnej kultury umysłowej. Znajomość fizyki jest więc istotna dla kultury humanistycznej, ale ma znaczenie przede wszystkim dla rozwoju umysłu, a nie sama dla siebie. Etyka natomiast wykracza poza sferę umysłu, obejmując także wykształcenie woli, postępowania i działania, co czyni ją mądrością (sapientia).

Etyka

Alkuin dzieli etykę na cztery działy, które stanowią nauki normatywne: wiedzę o przezorności, wiedzę o tym, co słuszne, wiedzę o odwadze i wiedzę o umiarze. Normatywne gałęzie etyki odpowiadają czterem cnotom kardynalnym: roztropności, sprawiedliwości, męstwu i umiarkowaniu. Przezorność to umiejętność dobrego rozeznania w trakcie działania – według Alkuina jej kształcenie wymaga ćwiczeń w dobrej pamięci, rozsądku, umiejętności przewidywania oraz troski o innych. Sprawiedliwość, czyli znajomość tego, co słuszne i niesłuszne, istnieje w dwóch sferach: naturalnym porządku rzeczy oraz stanowionej, umownej sferze obyczajowości i prawa. Sfera porządku naturalnego obejmuje przede wszystkim życie religijne, a więc obowiązki wobec Boga oraz obowiązki wobec ludzi, oparte na wdzięczności i naturalnym umiłowaniu prawdy. Sfera konwencjonalno-obyczajowa obejmuje przede wszystkim prawo stanowione i umowy międzyludzkie. Trzecia z gałęzi normatywnych etyki, wiedza o męstwie, odnosi się do kształcenia się w odwadze odnajdywania się w życiu – wymaga ona ufności we własne siły, wytrwałości i wielkoduszności. Kształcenie w cnocie umiaru polega na powściągliwości oraz panowaniu nad sobą. Ostatecznym celem etyki, rozumianej jako wychowanie i zdobywanie umiejętności, jest wykształcenie w sobie cnoty, która uszlachetnia naturę człowieka, stanowiąc o jego godności i prowadząc go do życia wiecznego.

Drogą do cnoty jest filozofia, którą Alkuin rozumie nie jako oderwane i czyste metafizyczne poznanie, lecz jako praktyczne rozeznanie w działaniu (prudentia). Cała dostępna człowiekowi wiedza o rzeczach boskich i ludzkich pozwala mu dokonywać trafnych wyborów życiowych: „Prudentia est rerum divinarum humanorumque, prout homini datum est, scientia, in qua intelligendum est, quid cavendum sit homini, vel quid faciendum”. Wzorem osobowym, jaki Alkuin stawia przed swoją epoką, jest człowiek światły, oczytany i dobrze wychowany. Dlatego też etyka Alkuina jest ściśle powiązana z jego logiką.

Logika

W swoim rozumieniu logiki (dialektyki) Alkuin kładzie nacisk na jej funkcję, która ma na celu wychowanie człowieka światłego, potrafiącego poprawnie operować swoją wiedzą w celu odróżniania dobra od zła, co umożliwia dobre działanie. Logika, według Alkuina, jest ściśle powiązana z etyką i pedagogiką, dlatego też jest dla niego przede wszystkim ćwiczeniem sprawnego funkcjonowania umysłu. Stąd wynika znaczenie, jakie przypisywał zagadkom, rozwiązywaniu problemów logicznych i innym ćwiczeniom umysłowym. Definiuje dialektykę jako określanie pojęć, racjonalne dociekanie oraz właściwe ujmowanie przedmiotów myślenia, uznając zarazem, że jest to dyspozycja umysłu, wyostrzona dyspozycja (dispositio acuta) prawdy i fałszu, prowadząca do rozpoznania dobra i zła. Środkiem do osiągnięcia tej wyostrzonej dyspozycji jest znajomość Izagogi oraz innych znanych w czasach Alkuina pism logicznych Boecjusza oraz kategorii Arystotelesa. Znajomości kategorii arystotelesowskich Alkuin nie przypisuje znaczenia ściśle metafizycznego – nie służą one jedynie teoretycznemu poznaniu poprawnemu orzekaniu o rzeczywistości, ale umożliwiają wiedzę o tym, co, kiedy, w jakim miejscu, czasie i w jakim kontekście należy działać. Dialektyka nie jest główną drogą do dobrego działania; ma jedynie znaczenie pomocnicze, umożliwiając zrozumienie prawdy Pisma Świętego – prawdy o bycie zawartej w Księdze Rodzaju, prawdy o mądrości w Księdze Mądrości oraz prawdy o dobru w Ewangeliach.

Psychologia

Alkuin opiera swoją koncepcję duszy na poglądach platońsko-augustyńskich, kładąc duży nacisk na jej kształcenie, szczególnie poprzez wiedzę naukową i filozoficzną. Rozumie duszę jako najwyższą część człowieka, która kieruje wszystkimi jego częściami, nakazując im działanie i planując, co mają robić i kiedy. Dlatego dusza powinna być stale poznawana i obserwowana w swojej aktywności. Dusza, jako czynnik sprawczy działalności człowieka, stanowi jedność, ale można w niej wyróżnić kilka aspektów: ożywiający aspekt intuicyjno-kontemplacyjny ducha, aspekt zmysłowy, polegający na doznawaniu wrażeń, aspekt umysłowy, związany z ujmowaniem pojęć oraz operowaniem nimi, rozsądek, który polega na rozpoznawaniu i ocenianiu, wolę, która dotyczy podejmowania decyzji, oraz pamięć, przywołującą przeszłość. Dusza czyni człowieka na obraz i podobieństwo Boga – jej najwyższym aspektem jest umiejętność myślenia, co stanowi o szczególnej godności człowieka i wynosi go ponad całe stworzenie. Pochodzenie duszy jest według Alkuina nieznane i nigdy nie zostanie poznane; wiedza o tym przysługuje jedynie Bogu. Człowiek nie powinien tego dociekać, lecz powinien postrzegać i rozumieć siebie całościowo i realistycznie, wraz z ciałem i takim, jakim jest.

Alkuin uznaje mądrość za prawdziwą ozdobę duszy, a zatem istotną cnotę, która stanowi o godności człowieka. Najwyższym obowiązkiem człowieka jest więc dążenie do mądrości, od wczesnego dzieciństwa aż po późną starość. Alkuin szczególnie wzywa nauczycieli do nieustannego kształcenia. Uznaje subtelności gramatyki i filozofii za etapy rozwoju duchowego, które prowadzą do mądrości, przy czym najwyższym stopniem mądrości jest mądrość ewangeliczna. Dlatego szczególnie ważnym aspektem wychowania jest stałe czytanie i nauczanie Pisma Świętego.

Sztuki wyzwolone

Jak wszyscy uczeni swoich czasów, Alkuin nie był oryginalnym myślicielem, lecz kompilatorem, który ocalając i upowszechniając zgromadzoną wiedzę, wzbogacał ją o własne przemyślenia. Oryginalną cechą jego pism, zwiększającą ich walory dydaktyczne, jest forma dialogu, często toczonego między nim samym a Karolem Wielkim. Alkuin jest autorem podręczników dotyczących siedmiu sztuk wyzwolonych, z których zachowały się trzy: De grammatica, De dialectica oraz De rhetorica. Fragment traktatu De musica stanowi jednocześnie pierwszą na Zachodzie klasyfikację ośmiu kościelnych tonacji muzycznych. Matematyce i astronomii poświęcony był traktat De cursu et saltu lunae ac bissexto. Napisał także pismo De ortographia, związane z jego dokonaniami edytorskimi, oraz „Pipini […] disputatio cum Albino scholastico”.

Literatura

Spuścizna literacka Alkuina obejmuje cztery żywoty świętych (św. Marcina z Tours, św. Ryszarda, św. Wedasta, św. Wiliborda), poemat historyczny o dziejach Kościoła w Yorku, grupę utworów świeckich o charakterze lirycznym, epigramaty oraz hymny religijne. Alkuin jest również autorem 300 zachowanych listów, które stanowią jedno z najważniejszych źródeł historycznych dotyczących panowania Karola Wielkiego.

Wydania pism

Prawie kompletne wydanie dzieł Alkuina, pomijające jedynie niektóre listy, znajduje się w Patrologii Latina (tom 100-101). Wydanie krytyczne listów Alkuina oraz innych dzieł, takich jak poemat o dziejach Kościoła w Yorku, żywot św. Williborda oraz żywot Alkuina, zostało opublikowane w 1873 roku przez Ph. Jaffego, W. Wattenbacha i E. Dümmlera w Bibliotece Rzeczy Niemieckich IV. Monumenta Aluiniana.