Alkoholowy zespół abstynencyjny

Alkoholowy zespół abstynencyjny (znany również jako alkoholowy zespół odstawienny, ang. alcohol withdrawal syndrome) jest zbiorem objawów, które występują u osób uzależnionych od alkoholu w momencie, gdy zaprzestają one jego spożycia lub znacznie ograniczają dawki. Nasilenie tego zespołu może się znacznie różnić: od łagodnych, kilkugodzinnych objawów (kaca), takich jak rozdrażnienie, ból głowy, drżenie, bezsenność, aż po bardziej intensywne objawy trwające 7–10 dni. Zwykle zespół abstynencyjny rozpoczyna się po 1-2 dniach od ostatniego spożycia alkoholu. Objawy mogą obejmować również dreszcze, nudności, wymioty, przyspieszone bicie serca, nadmierne pocenie się oraz wzrost ciśnienia krwi. W cięższych przypadkach mogą wystąpić napady padaczkowe, odwodnienie oraz poważne lęki, którym towarzyszą halucynacje wzrokowe i słuchowe, co może zagrażać życiu i wymagać hospitalizacji. Te ciężkie przypadki (majaczenie drżenne) charakteryzują się wyraźnym nasileniem objawów, pobudzeniem układu nerwowego autonomicznego, zaburzeniami świadomości i objawami psychotycznymi. Objawy te zazwyczaj ustępują po kilku dniach.

Obraz kliniczny

Typowe objawy alkoholowego zespołu abstynencyjnego obejmują:

drżenie i bóle mięśni
ból głowy
wzmożona potliwość
utrata apetytu
nudności
wymioty
biegunka
przyspieszona akcja serca (tachykardia)
nadciśnienie tętnicze
naprzemienne odczucie uderzeń gorąca i zimna
podwyższona temperatura ciała
niepokój
drażliwość
nadwrażliwość na dźwięki i światło
bezsenność
poczucie ogólnego rozbicia
szybka męczliwość
W cięższych przypadkach: zaburzenia świadomości, objawy wytwórcze (halucynacje, iluzje, urojenia), napady drgawek

W niektórych przypadkach nasilone pobudzenie psychoruchowe oraz utrata samokontroli mogą prowadzić do nieprzewidywalnych i nieadekwatnych zachowań, w tym autoagresywnych lub agresywnych, które mogą stwarzać zagrożenie dla życia pacjenta lub innych osób.

Czynniki predykcyjne i przebieg

Ryzyko wystąpienia alkoholowego zespołu abstynencyjnego oraz jego nasilenie wzrasta w miarę wydłużania się czasu stosowania alkoholu oraz zwiększania jego dawek. Drżenie ciała zazwyczaj pojawia się 6–8 godzin po zaprzestaniu picia. W przypadku łagodnych zespołów abstynencyjnych objawy mogą ustąpić samoistnie w ciągu kilku dni. Niemniej jednak, niektóre odmiany tego zespołu mogą mieć ciężki przebieg i stanowić poważne zagrożenie dla życia. Przykładem jest majaczenie drżenne (łac. delirium tremens), w którym w ciągu 72 godzin od ostatniego spożycia alkoholu występują zaburzenia świadomości i objawy psychotyczne, takie jak halucynacje i urojenia. Bez pomocy medycznej, w około 20% przypadków może dojść do śmierci, jednak intensywne leczenie szpitalne może obniżyć śmiertelność do kilku procent. Przy odpowiednim leczeniu większość objawów ustępuje w ciągu 7–10 dni.

Podział i typowe powikłania

Zespół abstynencyjny niepowikłany

Rozpoznanie niepowikłanego zespołu abstynencyjnego opiera się na stwierdzeniu co najmniej trzech z poniższych objawów, które są wynikiem przerwania intensywnego picia alkoholu lub znacznego zmniejszenia jego dawek:

drżenie języka, powiek lub wyciągniętych dłoni
nudności lub wymioty
tachykardia lub wzrost ciśnienia tętniczego
pobudzenie psychoruchowe
bóle głowy
zaburzenia snu
złe samopoczucie lub osłabienie
halucynacje lub iluzje

Zespół abstynencyjny powikłany

Majaczenie alkoholowe

Alkoholowe zespoły abstynencyjne, które osiągają nasilenie odpowiadające majaczeniu alkoholowemu (łac. delirium tremens), charakteryzują się intensywnymi objawami abstynencyjnymi oraz dodatkowymi symptomami, takimi jak:

zaburzenia świadomości (dezorientacja w czasie i miejscu)
halucynacje i iluzje (głównie dotykowe i słuchowe)
lęk (często związany z objawami prześladowczymi)
silne drżenie mięśniowe
urojenia (prześladowcze)
pobudzenie psychoruchowe
trudności z zasypianiem lub odwrócony rytm snu
nadaktywność układu nerwowego autonomicznego (tachykardia, nadciśnienie, rozszerzenie źrenic)

Napady padaczkowe

Napady padaczkowe mogą także wystąpić jako powikłanie alkoholowego zespołu abstynencyjnego. Zwykle są to pojedyncze napady, chociaż przypadki wielu napadów zdarzają się rzadko. Takie napady mają zazwyczaj charakter uogólniony (grand mal) i dotyczą około 5% osób uzależnionych od alkoholu, w tym do 15% pacjentów hospitalizowanych z powodu objawów odstawiennych.

Zespół Wernickego-Korsakowa

Ten zespół jest efektem niedoboru witaminy B1 (tiaminy), który najczęściej wynika z uzależnienia od alkoholu, ale mogą występować także inne przyczyny. Objawy zazwyczaj pojawiają się nagle podczas alkoholowego zespołu abstynencyjnego i mogą być wywołane podaniem glukozy, co zwiększa zapotrzebowanie na witaminę B1. Do objawów neurologicznych należą: problemy z ruchem gałek ocznych, nierówność źrenic, brak reakcji na światło, trudności w chodzeniu i ataksja. Objawy psychopatologiczne obejmują zaburzenia pamięci, konfabulacje, a także problemy z percepcją przestrzenną. W badaniach obrazowych, takich jak rezonans magnetyczny, można zaobserwować zmiany martwiczo-krwotoczne w ciałach suteczkowatych mózgu. Wczesne uzupełnienie niedoborów witaminy B1 może zapobiec lub zredukować objawy tego zespołu.

Halucynoza alkoholowa

Halucynoza alkoholowa objawia się zazwyczaj w ciągu pierwszych dwóch dni po zaprzestaniu spożywania alkoholu. Typowymi objawami są wyraźne, nieprzyjemne halucynacje wzrokowe, słuchowe lub dotykowe, które występują przy zachowanej świadomości. Halucynacje te mogą ustąpić po kilku tygodniach lub utrzymywać się przewlekle. To powikłanie często występuje u osób z ciężką, długotrwałą chorobą alkoholową.

Inne powikłania

Podczas alkoholowych zespołów abstynencyjnych mogą wystąpić również lub zaostrzyć się zaburzenia depresyjne oraz zachowania samobójcze. Może dojść do poważnych powikłań somatycznych, takich jak: uszkodzenia mięśni poprzecznie prążkowanych (rabdomioliza), krwawienia z przewodu pokarmowego, zapalenie żołądka, zaburzenia wchłaniania, hipokaliemia, niedobory witaminowe, dysfunkcje wątroby, zapalenie płuc, udar mózgu, zawał serca, zakrzepica, zapalenie trzustki oraz objawy urazów doznanych podczas intoksykacji.

Leczenie

Wybór formy leczenia

Metoda leczenia alkoholowego zespołu abstynencyjnego zależy od jego nasilenia, obecności ewentualnych powikłań, współistniejących chorób, zdolności pacjenta do stosowania się do zaleceń lekarskich oraz dostępności opieki w warunkach domowych. Zazwyczaj niepowikłane zespoły abstynencyjne można leczyć w domu, jednak ocena ryzyka przekształcenia się zespołu w powikłany powinna być przeprowadzona przez doświadczonego lekarza. W przypadkach z przewidywanymi powikłaniami, zaleca się hospitalizację w specjalistycznych oddziałach leczenia alkoholowych zespołów abstynencyjnych, zwanych „detoksykacyjnymi”. Leczeniem zespołów abstynencyjnych zajmują się głównie psychiatrzy, a w przypadku komplikacji także interniści, neurolodzy oraz lekarze medycyny ratunkowej. Wskazania do hospitalizacji mogą obejmować m.in.: epizody majaczenia drżennego lub drgawek w przeszłości, aktualne choroby wątroby, nerek, zapalenia trzustki, wysokie spożycie alkoholu w ostatnich dniach, długi ciąg alkoholowy przed rozpoczęciem zespołu abstynencyjnego, intensywne objawy oraz zaawansowany wiek pacjenta.

Postępowanie i metody lecznicze

W ramach postępowania szpitalnego może być konieczne monitorowanie ciśnienia tętniczego, czynności serca, temperatury ciała, poziomu elektrolitów, glukozy oraz funkcji wątroby i nerek. W zależności od nasilenia, należy kontrolować żywienie i uzupełniać zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej oraz węglowodanowej, a także stosować suplementację witaminową, m.in. tiaminy i kwasu foliowego. W przypadku znacznego pobudzenia psychoruchowego, które może prowadzić do zachowań agresywnych lub autoagresywnych, pacjent może być unieruchomiony w łóżku. Cięższe postacie zespołu wymagają wprowadzenia leków benzodiazepinowych (np. diazepam, chlordiazepoksyd, lorazepam). Dawkowanie tych leków musi być dostosowane indywidualnie przez lekarza. Przed ich podaniem należy potwierdzić brak alkoholu we krwi, aby uniknąć groźnych interakcji. Zespoły abstynencyjne o wysokim nasileniu mogą wymagać stosowania dużych dawek leków benzodiazepinowych przez kilka dni, zanim dawki zostaną stopniowo zmniejszone do całkowitego odstawienia. W przypadku objawów wytwórczych mogą być również stosowane leki przeciwpsychotyczne, takie jak haloperidol czy risperidon.

Zapobieganie nawrotom

Po zakończeniu leczenia alkoholowego zespołu abstynencyjnego ważne jest, aby pacjent rozpoczął leczenie odwykowe (uzależnienia od alkoholu) oraz otrzymał wsparcie w jego podjęciu. Leczenie to może odbywać się w poradniach leczenia uzależnień, w formie indywidualnych lub grupowych spotkań, w grupach samopomocowych AA, dziennych oddziałach leczenia uzależnień lub w razie potrzeby w całodobowych oddziałach. Leczenie prowadzone jest przez terapeutów uzależnień, psychiatrów, psychoterapeutów, psychologów oraz pracowników socjalnych. Skuteczne leczenie ma na celu zachowanie abstynencji od alkoholu lub ograniczenie jego spożycia, co pozwala zapobiec przyszłym ciągom alkoholowym i związanym z nimi zespołom abstynencyjnym.